Umumiy lot p65

2-jadval
Antibiotiklarning yuzaga chiqarishi mumkin bo‘lgan nojo‘ya ta’siri

Antibiotiklar	Allergik reaksi- yalar	Allergikbo‘lmagan nojo‘ya ta’sirlar					-- z i^s k io ^i a r^i ^D b t^e
		Mahal- liy qi- tiqlash ta’siri	iga^r i-k^sn ^inisa ^ityas rish -	Buyrak funk- siyasini susayti- rish	Qon hosil qiluvchi organlar funk- siyasini susay- tirish	MAS funksi- yasini susay- tirish
Penitsillinlar	+ 10 % gacha	+	—	—	—	—		+
Sefalosporinlar	+	+	—	+	—	—		+
Makrolidlar	+	+	—	—	—	—		+
Aminoglikozidlar	+	+	—	+	—	+		+
Tetratsiklinlar	+	+	+	—	—	—		+
Levomitsetin	+	+	—	—	+	—		+
Polimiksinlar	—	+	—	+	—	—		+

3. 
   Sulfanilamidlar, oksixinolin va nitrofuran unumlari
   

XX asr boshida kimyoterapiyaga asos solgan olim P. Erlix shun- day degan edi: «Bakteriyalarga qarshi ta’sir etuvchi moddalarni bo‘yoqlar orasidan qidirish kerak. Chunki bo‘yoqlar matolarga qanday yo‘l bilan kirib, ularga rang bersa, bakteriyalar ichiga ham shunday kirib, ularni o‘ldirishi mumkin. Shuning uchun ham bakteriyalarga qarshi preparatlarni bo‘yoqlar orasidan izlaylik va uni, albatta, topamiz».
P. Erlixning bashorati keyinchalik olimlar tomonidan tasdiq- landi. Germaniyadagi «Bayer» firmasi matolarni bo‘yash uchun bo‘yoqlar ishlab chiqaradi. Kimyogarlardan Gerleyn, Mitch va
Klarerlar azot saqlovchi sulfanilamidni bo‘yoqlar sintezi uchun asos qilib olishib, chiroyli qizil rang beruvchi prontazil (patent) bo‘yoqni hosil qilishadi. An’anaga muvofiq, hamma bo‘yoqlar shu firma olimlari tomonidan farmakologik tekshiruvlardan o‘tka- zilardi. G. Domagk shu bo‘yoqlarning kokk bakteriyalariga ta’sir etishiga alohida ahamiyat beradi va birinchi bo‘lib sulfanilamid- larning bakteriyalarga qarshi ta’sir ko‘rsatishini kashf etadi. G. Domagk o‘zining ilmiy ishlari natijasini 1935-yilda chop etadi. U qizil suyuq holatdagi sulfanilamid bo‘yog‘ini sichqon va quyon- larda tekshiruvdan o‘tkazadi. Hayvonlarga vena orqali strepto- kokklarni yuborib, shamollash va yallig‘lanish kasalligini cha- qiradi va qizil rangli suyuq bo‘yoqni vena orqali yuborib davolaydi. Shu yo‘l bilan sulfanilamid bo‘yoqlaridan sulfanilamid prepa- ratlari yuzaga keladi. Bu kashfiyoti uchun G. Domagk 1939-yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘ladi.
Fransuz olimlari qizil rangli suyuq holatdagi sulfanilamid bo‘yog‘i «prontazil»ning organizmdan tashqarida bakteriyalarga ta’sir eta olmasligini aniqlashadi. Bu preparat organizmga tushganda qandaydir yangi shaklga o‘tishi va shu hosila unumli holda bakteriyalarni o‘ldirishini isbotlashadi. Hosil bo‘layotgan moddani 1908-yildan buyon kimyogarlarga ma’lum bo‘lgan streptotsid ekanligini ko‘rsatib berishadi. Shunday qilib, sulfanilamid preparatlariga asos solinadi.
G. Domagk kashf etgan preparatini birinchi bo‘lib, o‘z qizida (qon infeksiyasi kasalligida) tekshiruvdan o‘tkazadi va uni o‘lim- dan saqlab qoladi. Demak, sulfanilamid preparatlari amidsul- fanil kislotasining unumlaridir:
Mikroblarga qarshi ta’sir ko‘rsatish uchun amidsulfanil kis­lotasi unumlarida, albatta, erkin holidagi (H₂N) amid guruhi juft holatida bo‘lishi shart.
Sulfanilamidlarning mikroblarga ta’sir doirasi juda keng. Ular grammusbat va grammanfiy mikroorganizmlarga, dizenteriya, vabo, gazli gangrena, kuydirgi, difteriya, traxoma kasalliklarini qo‘zg‘atuvchilarga qarshi ta’sir etadi. Sulfanilamidlar kimyoviy jihatdan PABKga o‘xshash bo‘lgani uchun u bilan raqobatda bo‘- ladi. Mikroblar bu preparatlarni PABKni o‘rniga tortib oladi va ularda moddalar almashinuvi izdan chiqadi, ya’ni folat kislotaning
hosil bo‘lishi buziladi. Natijada, purin va pirimidin asosi bo‘l- mish oqsillar hosil bo‘lmaydi va mikroorgamzmlarmng o‘sishi va ko‘payishi to‘xtab qoladi (7-rasm).
Sulfanilamidlarning bunday ta’sirini yuzaga chiqarish uchun mikroblarning organizmdagi konsentratsiyasi PABK (paraami­nobenzoy kislotasi)ga nisbatan 300 marta katta bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham bu preparatlar birlamchi berilganda katta dozada beriladi. So‘ngra preparatlarning ta’sir muddatiga va orga­nizmdan chiqib ketish vaqtiga qarab 3—4, 8—9, 12—24 soatda berib turiladi hamda shu yo‘l bilan preparatlarning qondagi kon­sentratsiyasi ma’lum darajada saqlab turiladi.
Sulfanilamid preparatlarini PABK unumlaridan tashkil top- gan preparatlar (anestezin, novokain va boshq.) bilan birga iste’mol qilish man etiladi. Qisqa va o‘rta muddatga ta’sir etuvchi sulfanila­mid preparatlari bilan birga ko‘p miqdorda suyuqlik va bikarbonat natriy qabul qilish kerak bo‘ladi. Shunda ularning eruvchanligi va asetillanishi oshadi. Natijada buyrakda preparat kristallarining cho‘kmaga tushishi va ulardan tosh hosil bo‘lishining oldi olinadi.


Tetrogidrofolit
kislota
P
RNK
urin sintezi
DNK
7-rasm. Sulfanilamidlar va trimetaprimning ta’sir mexanizmi.
Sulfanilamid preparatlari ichakdagi saprofit bakteriyalarni o‘ldirishi va B guruh vitaminlari sintezini susaytirib yuborishi mumkin. Shuning uchun ham bu preparatlar qo‘llanilganda B guruh vitaminlarini iste’mol etish tavsiya etiladi. Bu guruh pre­paratlar toksik va allergiya kabi, sianoz (metgemoglobin), harorat ko‘tarilishi, leykopeniya, gemolitik anemiya va agranulotsitoz kabi nojo‘ya ta’sirlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Sulfanilamidlarning ta’siri PABKni ko‘p saqlovchi muhitlarda (qonda, yiringli yaralarda) kamayib ketadi. Bunday holatlarda va kuchli infeksiyalarda sulfanilamid preparatlari folat kislotasidan folin kislotasiga o‘tish jarayonini susaytiruvchi preparatlar bilan birga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ularni trimetaprim bilan birlashtirib, biseptol holida ta’sir etishini olish mumkin.
Sulfanilamid preparatlari ta’sir doirasi, davomi va organizmdan chiqib ketish tezligiga qarab, uch guruhga bo‘linadi:

1. 
   Me’da-ichakda yaxshi so‘riladigan, ya’ni rezorbtiv ta’sir etadigan preparatlar:
   

1. 
   qisqa muddatga ta’sir etuvchilar
   

sulfadimezin, etazol } 05. urosulfan,norsulfazolj ^, ’

2. 
   o‘rtacha ta’sir etuvchi sulfazin — 0,5;
   

4. 
   uzoq muddatga ta’sir etuvchilar
   

sulfapiridazin, sulfadimetoksin} 0 2 _— 0 5. sulfamonometoksin J ^{, , ;}

4. 
   o‘ta uzoq ta’sir etuvchilar sulfalen — 0,2.
   

2. 
   Ichak oralig‘ida ta’sir etuvchi preparatlar:
   

Ftalazol norsulfazolga o‘tib ta’sir etadi. Bunda mahalliy uzoq davom etuvchi ta’sir yuzaga keladi.

3.