Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

b) Murakkab harakat: qiya harakat va erkin tushishni solishtirish. 
Qisqacha nazariya: 
Bu tajriba shuni koʻrsatadiki, qiya trayektoriya boʻylab 
harakatni vertikal va gorizontal yoʻnalgan ilgarilanma harakatlar yigʻindisi deb 
qarash mumkin.

---

33 
Tajribada 
𝑣
0
boshlangʻich tezlikli jism (sharcha) gorizontga nisbatan a burchak 
ostida t=0 vaqtda otilgan. Jism koʻchishi aniqlash uchun koordinatalar sistemasi 
kiritilgan boʻlib, harakat trayektoriyasi xy-tekislikka chiziladi va jismning 
boshlangʻich vaziyati koordinatalar boshi bilan mos tushadi (9- rasmga qarang). 
Harakatning 
𝑥
1
va 
𝑦
1
tashkil qiluvchilari quyidagilardir: 
𝑥
1
(𝑡 = 𝑣
0
𝑡𝑐𝑜𝑠𝛼
(1.24) 
𝑦
1
(𝑡) = 𝑣
0
𝑡𝑠𝑖𝑛𝛼 −
1
2
𝑔𝑡
2
(1.25) 
bu erda g-erkin tushish tezlanishi. 
𝑥
1
tashkil qiluvchi ilgarilanma harakatni 
𝑦
1
tashkil qiluvchi esa v
0
sinα 
boshlangʻich tezlikli vertikal harakatni tavsiflaydi. (1.24) va (1.25) tenglamalarni 
tajribada tekshirish uchun ikkinchi sharcha koordinatalar sistemasida (s,h) nuqtaga 
oʻrnatilgan (9-rasmga qarang) va birinchi jism otilgach qoʻyib yuboriladi hamda 
erkin tushadi. Bu koʻchish quyidagich ifodalanadi (
𝑦
2
tashkil qiluvchi) 
𝑦
2
(𝑡) = ℎ −
1
2
𝑔𝑡
2
(1.26) 
Agar ikkinchi sharcha harakat yoʻnalishida qurima uzunligiga teng masofaga 
qoʻyilsa koʻtarilish balandligi va uchish uzoqligi otilish burchagi bilan quyidagicha 
bogʻlanishda boʻladi: 
ℎ/𝑠 = 𝑡𝑔𝛼
(1.27) 
Unda ikkala sharcha ushishi davomida toʻqnashadi. (1.24) ga asosan 1-sharcha x-
oʻqi boʻylab s masofani bosib oʻtishi uchun
𝑡
𝑠
=
𝑠
𝑣
0
𝑐𝑜𝑠𝛼
(1.28) 
teng vaqt oʻtadi. 
Agar 
𝑡
𝑠
ni (1.25) tenglamaga qoʻysak 
𝑦
1
tashkil qiluvchi harakat tenglamasiga ega 
boʻlamiz: 
𝑦
1
(𝑡 = 𝑡
𝑠
) =
𝑠 ∗ 𝑠𝑖𝑛𝛼
𝑐𝑜𝑠𝛼
=
1
2
𝑔𝑡
𝑠
2
= ℎ −
1
2
𝑔𝑡
𝑠
2
( 
𝑠𝑖𝑛𝛼
𝑐𝑜𝑠𝛼
= 𝑡𝑔𝛼 )

---

34 
Bu tenglama 
𝑡
𝑠
vaqtda erkin tushayotgan ikkinchi jism harakat tenglamasi bilan 
yaxshi mos tushadi. Tajriba shuni koʻrsatadiki, agar (1.27) shart bajarilsa ikkala 
sharchalar ham otilish tezligi 
𝑣
0
qiymatidan qat ′iy nazar toʻqnashadilar. 
Harakat gorizontal boʻlsa, ikkinchi shar proyeksion qurilma sathida joylashgan 
boʻlsa va h=0 balandlikdan erkin tushishdagi 
𝑦
2
tashkil qiluvchi quyidagiga teng 
𝑦
2
= − 
1
2
𝑔𝑡
2
 
9-rasm: Qiya otilgan jism harakatini erkin tushuvchi jism harakati bilan 
solishtirish.