Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

Qisqacha nazariya: 
Erkin tarqalayotgan yorugʻlik nurining yoʻliga toʻsiqlar, 
masalan gulsapsar tipli diafragma yoki tirqish qoʻyilganda difraksion hodisalar yuz 
beradi. Yorugʻlikning toʻgʻri chiziqli tarqalishdan ogʻishi kuzatiladigan bunday 
holat difraksiya deb ataladi.
Difraksion hodisalar oʻrganilganda, tajriba bajariladigan ish tartibi ikki turga 
ajratiladi: Fraungofer difraksiyasi holida yorugʻlikning parallel toʻlqin frontlari 
difraksion obyektning old tomonida va ortida oʻrganiladi. Bu bir tomondan 
difraksion obyektdan cheksiz masofada joylashgan yorugʻlik manbasiga va 
ikkinchi tomondan xuddi shuningdek difraksion obyektdan cheksiz masofada 
joylashgan ekranga mos keladi. Uni tajribada nur yoʻliga joylashtirilgan yigʻuvchi 
linzalar yordamida, masalan yorugʻlik manbasi bilan difraksion obyekt orasiga 
joylashtirish orqali amalga oshirish mumkin.
Frenel difraksiyasi holida yorugʻlik manbasi va ekran difraksion obyektdan chekli 
masofada joylashadi. Masofa ortib borgani sari Frenel difraksion tasvirlari 
Fraungofer difraksion tasvirlariga oʻxshashroq boʻlib boradi. Fraungofer 
difraksiyasi holida difraksion tasvirlarni hisoblash ancha soddaroq. Shu sababli 
mazkur ishda bayon qilingan tajribalar Fraungofer nuqtai nazariga asoslangan. 

---

174 
70-rasm. Qoʻsh tirqishdan yorugʻlik difraksiyasining sxemasi (tajriba P5.3.1.2 
taqqoslash), b: tirqish kengligi, g: tirqishlar oraligʻi, L: tirqish bilan ekran 
orasidagi masofa, x
2
: markazdan 2-intensivlik minimumigacha masofa, 

2
: 2-
susaygan interferensiya kuzatiladigan yoʻnalish, 

s
2
: yoʻllar farqi, S: kuzatish 
tekisligi (VideoCom ning ZBA kanali) 
T. Yung gʻoyasiga asosan, ikkita kogerent nurni bir-biriga yaqin joylashgan teng 
kenglikdagi tirqishlar orqali intensiv va kogerent lazer nuridan olish mumkin. Bu 
esa tirqishlarning ikki (qoʻsh) yorugʻlik manbai sifatida namoyon boʻlishini 
anglatib, yorugʻlik dastalari ancha darajadagi uzoq masofada birlashadi. Bu ikki 
tirqishdagi difraksiya kirayotgan parallel yorugʻlikni hattoki tirqish 
diafragmasining geometrik soyasida ham tarqalishiga olib keladi. Bundan tashqari, 
kuzatish tekisligida yorqin va qoramtir tasmalar namoyon boʻlib, ularni geometrik 
nur optikasi qonunlari bilan tushuntirib boʻlmaydi. Yorugʻlik toʻlqin xossalariga 
ega deb inobatga olinsa va ekranda kuzatilayotgan difraksion tasvirni tirqish 
aperturasidan kelyotgan koʻp sonli(cheksiz) dastalarning superpoziyasi deb 
qaralsagina uni tushuntirish mumkin.
Difraksion tasvirni hisoblash uchun, N tirqishlardan iborat, bir biridan teng 
masofalarda joylashgan tirqishlardan kelayotgan barcha dastalarning tebranish 
holatlari, fazalari farqi e′tiborga olingan holda qoʻshiladi. Natijada kuzatish 
tekisligining ixtiyoriy joyidagi x difraksiyalangan yorugʻlik maydon 
kuchlanganligining amplitudasi A olinadi. Bu metod orqali amplituda taqsimotidan 
 

---

175 
A (x) bevosita intensivlik taqsimoti 
𝐼(𝑥) = 𝐴
2
(x) hisoblanadi. Amalda, kichik 
difraksion burchaklar (
𝑠𝑖𝑛



) holida, kengligi d boʻlgan, N tirqishlar uchun 
quyidagi proporsionallik olingan: 
𝐼(

) ∼
1
𝑁
2 
𝑠𝑖𝑛
2
(2𝜋
𝑏
𝜆
𝛼) 
(2𝜋
𝑏
𝜆
𝛼) 
2
𝑠𝑖𝑛
2
(𝑁𝜋
𝑑
𝜆
𝛼)
𝑠𝑖𝑛
2
(𝜋
𝑑
𝜆
𝛼) 
2
(4.1) 
Tenglamaning (4.1) oʻng tomonidagi uchinchi had, cheksiz tor va bir tekis 
taqsimlangan N ta tirqishdan yorugʻlik toʻlqinining difraksiyasi kuzatiladigan 
intensivlikning maksimumi va intensivlikning minimumlari davriyligining ketma-
ketligini ifodalaydi.
Tenglamaning (4.1) oʻng tomonidagi ikkinchi had chekli tirqish kengligining b 
ta′sirini ifodalaydi. Bu had difraksion tasvirning “qobigʻi” hisoblanadi va yakka 
tirqish kengligi b ning difraksion ta′siriga mos keladi. Shunday qilib, koʻp sonli 
tirqishlarning (N ≥2) difraksion tasviri yakka tirqishning difraksion tasviri orqali 
modulyasiyalanadi. Birinchi had 
1/𝑁
2
intensivlikning tirqishlar soniga 
bogʻliqligini ifodalaydi. 
Tajribada difraksion tasvirning intensivlik taqsimoti 
𝐼(𝛼)
VideoCom ning bir satrli 
ZBA kamerasi yordamida qayd qilinadi. Bunda difraksion tasvir 2048 pikselga ega 
boʻlgan ZBAda (ZBA: zaryad bogʻlanishli asbob) aks etadi va ketmaketli interfeys 
orqali kompyuterga uzatiladi.
VideoCom bilan bogʻlangan kompyuter dasturi intensivlik taqsimotini 
𝐼(𝛼)
koʻrsatadi va bu esa nazariya boʻyicha kutilgan intensivlik taqsimoti bilan uni tez 
va bevosita taqqoslashga imkon beradi.