Umumiy fizika kursi bo’limlarining nomi va ularning mazmuni hamda o’qitish metodikasi. Reja

Download 46,84 Kb. bet 2/2 Sana 24.07.2021 Hajmi 46,84 Kb. #127033

Bog'liq
Umumiy fizika kursi bo’limlarining nomi va ularning mazmuni hamda o’qitish metodikasi

Sinflar
Jami
6	7	8	9	10	11
Fizika haftalik umumiy soat	2	2	2	2	2	2	13
Astranomiya haftalik umumiy soat	0	0	0	0	0	1	1
Fizika yillik umumiy soat	68	68	68	68	68	68	408
Astranomiya yillik umumiy soat	0	0	0	0	0	34	34

Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida Fizika. Astronomiya o‘quv fanini o‘rganish bosqichlari

Ta’lim bosqichi	Bitiruvchilar	Standart darajasi	Daraja nomlanishi
Umumiy o‘rta ta’lim	Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinf o‘quvchilari	A1	Fizika fanini o‘rganishning boshlang‘ich darajasi
	Fizika o‘quv fani chuqur o‘qitiladigan sinflar va ixtisoslashtirilgan umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinf o‘quvchilari	A1+	Fizika fanini o‘rganishning kuchaytirilgan boshlang‘ich darajasi
	Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-sinf bitiruvchilari	A2	Fizika fanini o‘rganishning tayanch darajasi
	Fizika o‘quv fani chuqur o‘qitiladigan sinflar va ixtisoslashtirilgan umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-sinf bitiruvchilari	A2+	Fizika fanini o‘rganishning kuchaytirilgan tayanch darajasi
O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi	Fizika, astronomiya o‘quv fanlariga chuqurlashtirilmagan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilari	V1	Fizika, astronomiya fanlarini o‘rganishning umumiy darajasi
	Fizika, astronomiya o‘quv fanlariga chuqurlashtirilgan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilari	V1+	Fizika, astronomiya fanlarini o‘rganishning kuchaytirilgan umumiy darajasi

Umumiy fizika kursi bo’limlarining nomi va ularning mazmuni

Umumiy fizika kursida fizika fanini 5 ta bo’limni o’z ichiga oladi.

1. Mexanika
2. Molekulyar fizika
3. Elektr va magnetizm
4. Optika
5. Atom va Yadro fizika.

Umumiy fizika kursida fizikaning mexanika bo’limi quyidagi bo’limlarga bo’lib o’rganiladi

1.Kinematika

2.Dinmika
3. Statika
4.Suyuqliklar va gazlar mexanikasi
5.Tebranishlar va to’lqinlar

Kinematika

Kinematika - jismlaming harakat qonunlari va tenglamalarini o‘rganuvchi mexanikaning bir bo’limidir. Bunda jismning harakatini yuzaga keltiruvchi sabablar o'rganilmaydi, ya’ni jismning harakatini kuch va massaga bog’lamasdan o‘rganiladi. Bu bobda jismning harakati geometrik nuqtai nazardan o‘rganiladi. Ushbu bobda turli koordinata sistemalarida jismning harakat tenglamalari, Trayektoriya tenglamalari, harakat turi, Trayektoriya ko'rinishi, egrilik radiusi va hokozalar o'rganiladi.

Dinamika

Dinamika - jismlaming harakat qonunlari va tenglamalarini harakatni yuzaga keltiruvchi sabablar bilan qo‘shib o'rganuvchi mexanikaning bir bo'limidir. Bu bobni o'rganishda oldingi bobda keltirib chiqarilgan harakat tenglamalari, trayektoriya tenglamalari va boshqa kattaliklar umuman jismning harakatini kuch va massaga bog‘lagan holda o'rganiladi. Ushbu bob Nyutonning uchta qonuniga asoslangan bo'lib, undan tashqari impuls, kuch impulsi, mexanik ish, kinetik va potensial energiya kabi yangi tushunchalar kiritiladi.

Statika

Statika - kuchlar ta’siri ostida turgan jismning muvozonat shartlarini yoki jism muvozonatda bo'lishi uchun qanday shartlar bajarilish kerakligini o'rganuvchi mexanikaning bir bo'limidir. Statikada kuchlar ta’siri ostida turgan jism absalyut qattiq jism deb olinadi, ya’ni ular ta’sirida jism hech qanday deformatsiya va shakl o'zgarishlarga uchramaydi, jismning ixtiyoriy ikki nuqtasi orasidagi masofa o'zgarmas saqlanadi. Shuningdek statikada kuchlar sistemasini unga ekvivalent
bo'lgan sistema bilan almashtirish yoki bitta teng ta’sir etuvchiga keltirish, kuchlardan proyeksiya va moment olish, bog'langan jismlarni tayanchlardan ozod etish va tayanchlaridagi reaksiya kuchlarini topish, mexanikaning oltin qoidasi va unga doir masalalar, jismlaming og'irlik markazlarini aniqlash va hokoza masalalar ko'riladi.

Suyuqliklar va gazlar mexanikasi.

Suyuqlik va gazlarning qattiq jismlardan farqi shundan iboratki, bularda ayrim qatlamlar va mayda zarrachalar bir-biriga nisbatan istalgan yo'nalishda erkin siljishi mumkin. Suyuqlik va gazlarga berilgan tashqi bosim qattiq jismlardagidek faqat kuch ta’sir qilgan yo'nalishda emas, hamma yo'nalishda uzatilishiga va suyuqlik va gazlar zarrachalarining erkin harakatlanishiga sababchi bo'ladi. Gazlar bilan suyuqliklar orasidagi muhim farqlardan biri shundan iboratki, gazlar o'z ixtiyoridagi borliq hajmni egallaydi, suyuqlik esa bor hajmning bir qismini egallaydi. Chunki, gaz molekulalari orasidagi masofa molekula o'lchamlaridan odatdagi sharoitlarda 8 - 1 0 marta katta bo'lgani uchun gaz molekulalari bir-birini

masofada tutib tura olmaydi. Shuning uchun gaz cheksizlikkacha kengaya oladi. Suyuqlik molekulalari esa bir-birini ta’sir doirasida tutib turadi.Suyuqlik molekulalari qattiq jism molekulalariga o'xshab muvozonat vaziyati atrofida tebranishidan tashqari molekulalararo bo'shliq bo'ylab ko'cha oladi. Demak,
suyuqlik molekulalarida bir vaqtning o'zida qattiq jism va gaz molekulalari harakati mujassam bo'lib, ular murakkab traektoriya bo'ylab harkatlanadi.
Gazlaming suyuqliklardan yana bir farqi shundan iboratki, gazlar osongina siqilsa, suyuqliklar deyarli siqilmaydi.

Mexanik tebranishlar va to’lqinlar

Tebranma harakat tabiatda eng ko‘p tarqalgan harakatdir.

Daraxtlaming shoxi yoki dalalardagi maysalarning tebranib turganini
ko‘p kuzatganmiz. Dutor, rubob, childirma kabi musiqa asboblarining
torlari, osma soat tebrangichi, ichki yonuv dvigateli slindridagi
porshenlaming harakati tebranma harkatdir. Motor ishlab turganda
mashina va dastgohlaming korpuslari titrab tebranma harakat qiladi.
Telefonda gaplashganda, radiodan ovoz chiqqanda, ulardagi yupqa
parda membrana tebranma harakat qiladi.
Tabiatdagi har qanday modda molekulalari orasida o'zaro ta’sir
mavjuddir. Agar biror sabab elastik muhit molekulasini yoki
molekulalar sistemasini muvozonat vaziyatdan chiqarib, ularni
tebranma harakat qilishga majbur qilsa, u holda bu harakat qo'shni
molekulalarga uzatilib, ular ham tebranma harakatda ishtirok eta
boshlaydi. Tebranishlaming vaqt o‘tishi bilan fazoda tarqalishi
to'lqin harkat deb ataluvchi harkatni hosil qiladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bunda muhit molekulalari ko'chmaydi, balki o'z muvozonati atrofida tebranadi. To’lqinlarning turlari xilma-xil bo'lib,elastikmmuhitda tarqaluvchi to'lqinlar mexanik to‘lqinlaidir.

Umumiy fizika kursida fizikaning molekulyar bo’limi quyidagi bo’limlarga bo’lib o’rganiladi

1. Molekulyar-kinetik nazariya;

2. Termodinamika asoslari;
3. Modda tuzilishi va xususiyatlari

Molekulyar-kinetik nazariya

XVII asr o'rtalarida fransuz olimi Gessendi Demokrit qarashlariga qaytadi va shunday moddalar borki ularni yanada bo'laklarga bo'lish mumkin emas, har bir moddaning o'zining atomlari bor deya ta’kidlaydi.XIX asr oxirlarida ingliz olimi Dalton atom va molekulalar to'g'risidagi tasavvur-lardan foydalanib,

tajribadan m aium bo'lgan formulani keltirib chiqarish mumkin ekanligini ko'rsatdi. Shu bilan moddaning molekulyar tuzilishini ilmiy asoslab berdi. Shundan so'ng ko'pchilik olimlar tomonidan atom va molekulalaming mavjudligi tan olindi.
XX asr boshlarida modda molekulalarining oicham lari, massalari va harakat tezliklari oichandi, hamda ayrim modda atomlarining qanday joylanishi aniqlandi. Bir so'z bilan aytganda modda tuzilishining kinetik-nazariyasim yaratish tugallandi.
Barcha moddalar eng kichik zarra bo'lmish molekula yoki atomlardan tashkil topgan degan nazariyaga molekulyar-kinetik nazariya deyiladi.

Moleklyar-kinetik nazariya quyidagi shartlarga tayanib ish ko'radi:
I. Barcha moddalar molekula va atomlardan tashkil topgan. Molekulalar o'lchamga va massaga ega;
II. Molekulalar orasida moleklalararo bo'shliq mavjud;
III. Moleklular uzluksiz, betartib (xaotik) harakat qiladilar;
IV. Molekulalar orasida o'zaro tortishish va itarishish kuchlari mavjud;
V. To'qnashuv jarayoni absalyut elastik tarzda kechadi;

Termodinamika asoslari;

Termodinamika XIX asming birinchi yarmida fan sifatida shakllangan bo’lib, issiqlik dinamikasi, ya’ni issiqlikdan kuch va harakat olish degan ma’noni anglatadi. Termodinamikaning yuzaga kelishi va rivojlanishi issiqlik dvigatel-larimng yaratilishi bilan bog’liq.

Dastlab, termodinamika yonilg’i energiyasini mexanik energiyaga aylantirish bilan bog’liq bo’lgan muammolarni qamrab oldi.Termodinamikaning asoschilaridan biri fransuz olimi S.Karno edi. U 1824-yilda o'zining “Olovning harakatlantiruvchi kuchi va bu kuchni ishlata oladigan mashinalar haqida mulohazalar” nomli asarida termodinamikaga asos soldi. Hozirgi kunda esa termodinamika metodlari nafaqat flzikada, balki ximiya, biologiya va boshqa fanlarda qo’llanilayotgan mustaqil fandir. Termodinamikada moddalardagi o‘zgarishlarni barcha hodisalar mexanizmi nuqtai-nazaridan emas, balki energiya o'zgarislilari nuqtai-nazaridan qarab chiqiladi

Modda tuzilishi va xususiyatlari

Bu bo‘limda modda va ulaming turlari ular, bilan sodir bo'ladigan turli

tabiat hodisalari o‘rganiladi. Moddalarning ichki tuzilishi, ularning agregat
holatlari, turli xossalarining temperaturaga bog'liqligi, qattiq jismning
mexanik xossalari, kristall tuzilishi, suyuqliklarda sirt taranglik va kapillyar
hodisalar, bug' va uning turlari, atomosferada suv bug'ining ahamiyati va
boshqa mavzular bilan tanishamiz. Bu mavzularni o'zlashtirishda avval
o'tgan “Molekulyar-kinetik nazariya” va “Termodinamika asoslari”
bo’limlari tayanch bo'ladi

Umumiy fizika kursida fizikaning elektrodinamika asoslari bo’limida quyidagi bo’limlarga bo’lib o’rganiladi

1. Elektr

2. Turli muhitda elektr toki
3. Magnetizm
4. Elektr tebranishlari va to’lqinlar

Elektr

Elektrodinamika-zaryadlangan jismlaming o‘zaro elektromagnit ta’sirini hamda bu ta’sirni uzatuvchinva materiyaning maxsus turi bo’lgan elektromagnit maydonning xossasini va uning o‘ziga xos qonuniyatlarini o'rganuvchi fizikaning bo’limidir. Hozirgacha fan aniqlagan ta’sir uzatishning asosiy to'rtta

turi: gravitatsion, elektromagnit, yadro va zaif ta’sirlar ichida elektromagnit ta’sir eng ko‘p tarqalgani bo’lib, o'zining xilma-xiligi bilan birinchi o'rinda turadi. Bunga
sirtning ishqalanish kuchi, muhitning qarshilik kuchi, kulon kuchi, amper kuchi, Lorens kuchi, elastiklik kuchi, tayanchning reaksiya kuchi va boshqa kuchlarni misol qilish mumkin. Bir qarashda elastiklik, ishqalanish, qarshilik va
reaksiya kuchlari mexanik kuchlaridek tuyulsa-da, aslida
deyarli barcha mexanik kuchlar elektromagnit ta’sirga kiradi. Chunki, yaqindan qaraganda moddani tashkil qilgan molekula va atomlar elektron qobiqlarga ega bo’lib, bu qobiqlar orqali tortishish va itarishish kuchlari yuzaga keladi. Atom va molekulalaming joylashuv o'rni o'zgarganda ana shu elektron qobiqlar orqali tortish yoki itarish kuchlardan biri ustunlik qiladi. Ana shunda yuqorida aytilgan mexanik kuchlar yuzaga keladi.

Turli muhitda elektr toki

Ushbu bobda esa metall bo'lmagan muhitlarda yoki umuman muhitsiz

vakuumda elektr toki nima hisobiga paydo bo'lishi,jumladan, suyuqlikda elektr toki, yarimo'tkazgichlarda elektr toki, gazlarda elektr toki va vakuumda elektr toki mavzulari urganiladi.Undan tashqari yarimo'tkazgichlar va ularning turli xossalari bilan ham tanishish mumkin.

Magnetizm

Oddiy magnit hodisalar bizning eramizdan ilgari ham m’lum bo’lgan. Lekin, elektr toki va magnit hodisalar orasida bog’lanish borligi haqidagi dalillar XVIII asrga tegishlidir. Fransuz fizigi Arago o'zining “Momoqaldiroq va yashin” degan kitobida yashin urgan kemadagi kompaslarning ishdan chiqqanligini va yashin tushgan uydagi po’latdan yasalgan pichoq, sanchiq, qoshiq kabi buyumlaming

magnitlanib qolgani haqida yozgan.Oldingi bobda elektr maydoni elektr zaryadlari tomonidan hosil qilinishi bilan, ya’ni elektr maydonini manbasi elektr zaryadlari
ekanligi bilan tanishgan edik. Bu bob magnit hodisalariga
bag'ishlanadi.

Ushbu bobda biz magnit maydonini hosil qiluvchi manbalar,

magnit hodisalari, moddalarning magnit xususiyatlari, elektromagnit
induksiya hodisasi, elektromagnit induksiya qonuni hamda
o'zgaruvchan tok qanday olinishi bilan tanishamiz

Elektr tebranishlari va to’lqinlar

Ushbu bobda elektr tebranishlarini hosil qiluvchi tebranish konturi bilan tanishiladi. Elektr va mexanik kattaliklaming o'xshashligi haqida gap boradi. O‘zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonuni va Joul-Lens qonuni o‘rganiladi. Ushbu bobda radiotoiqinlar hosil boiishi, tarqalishi, radiotoiqinlarni uzatish va qa’bul qilish hamda radiotoiqinlarni turlari haqida ma’lumot beriladi.

Umumiy fizika kursida fizikaning optika bo’limi quyidagi bo’limlarga bo’lib o’rganiladi

1. Fotometriya asoslari

2. Geometrik optika
3. Fizik optika
4. Yorugiikning kvant tabiati

Fotometriya asoslari

Yorug’lik energiyasining o’lchash usullarini o'rganuvchi optikaning bir bo’limi. Bunda fazoviy burchak, yorugiik oqimi, yorug’lik kuchi, yoritilganlik, ravshanlik kabi yangi tushunchalar o'rganiladi. Inson miyasining psixofizialogik xususiyati, ya’ni ko'rish tuyg'usi bilan baholanadigan yangi kattaliklar kiritiladi

Geometrik optika

Geometrik optika yorugiikning qaytish va sinish qonunlari, optik asboblar, ko‘z va uning nuqsonlar va boshqalarni o'rganuvchi fizikaning bir bo’limidir. Geometrik optikada yorug’lik nurini to'g'ri chiziq deb hisoblab, uning ichki xususiyatlariga e’tibor berilmaydi. To‘siq va tirqishlarga duch kelganda yorug’lik nuri o‘z yo‘nalishini o'zgartirmaydi, geometrik soya tomonga og‘maydi deb hisoblanadi.

Geometrik optikada asosan 4ta qonunga tayanib ish ko‘riladi:
1. Yorugiik nurining to'g'ri chiziq bo‘ylab tarqalish qonuni;
2. Yorugiik nurlarining mustaqillik qonuni;
3. Yorugiikning qaytish qonuni;
4. Yorugiikning sinish qonuni.


Fizik optika (Geometirik optika)

Fizik optika - yorug'likning xossalari va uning modda bilan bo'ladigan ta’sirini o'rganuvchi optikaning bir bo'limi. Geometrik optikada to‘siq yoki tirqishlardan
o‘tgach nur aniq soyalar hosil qilsa, fizik optikada esa yorug'likning to'siq va tirqishlarni aylanib o'tish xossalari o‘rganiladi. Bundan tashqari dispersiya, interferensiya, qutblanish kabi hodisalari ham o‘rganiladi. Fizik optikani to'lqin optikasi deb ham ataladi

Yorug’likning kvanti

Yorug'likning kvant tabiati X IX asr oxiri X X asr boshlarida fanga ma’lum bo'ldi. O'sha paytgacha yorug'likning to'lqin tabiati Evropalik tadqiqotchi olimlar

tomomnidan juda yaxshi o'rganildi hamda ko'plab tabiatdagi optik hodisalar sabablari to'lqin nazariyasi asosida tushuntirib berildi. Lekin, keyinchalik ba’zi
o'tkazilgan tajriba natijalarini bu to'lqin nazariya asosida tushuntirish samarasiz bo'ldi. Masalan, absalyut qora jismning nurlanishi, nurlanishdagi energiya taqsimoti, fotoeffekt, Komton effekti va boshqa hodisa sabablarini
to'lqin nazariya tushuntirib bera olmadi. Shunda Maks Plank tomonidan yorug'lik energiyasi porsiyaporsiya, ya’ni kvantlar ko'rinishida nurlanishi va bu nurlanish chastotaga to'g'ri proporsional ekanini ta’kidladi. Albert Eynshteyn esa yorug'lik nafaqat kvantlar tarzida nurlanadi, balki kvantlar tarzida tarqaladi va kvantlar tarzida yutiladi degan g'oyani o'rtaga tashladi. Demak, Plank va Eynshteyn fikriga
ko'ra yorug'lik dastasidagi energiya uzluksiz bo'lmasdan, balki bu energiya foton deb ataluvchi zarralardagina mujassam bo’ladi.

Umumiy fizika kursida fizikaning oxirgi bo’limi Atom, Yadro va zarralar fizikasi bo’limidir.

Qadimgi Yunon faylasufi Demokrit “Tabiatdagi barcha jismlar bo'linmas zarra-atomlardan tashkil topgan” deb aytgan edi. Uzoq vaqtlar davomida fanda atom-materiyaning bo'linmas qismi, “dunyo tuzilishining eng elementar g'ishtchalari” degan fikr hukmronlik qilib keldi. Atom grekcha “atomos” so'zidan olingan bolib, “bo‘linmas” degan ma’noni anglatadi. Demokrit aytgan atom X IX asming

oxiriga qadar materiyaning oxirgi zarrasi hisoblangan.Atomning ichki tuzilishi haqidagi hozirgi, zamonaviy tasavvurlarga darhol kelingan emas. X IX asr oxirlariga kelganda esa bir qator mashhur tajribalar tufayli atomning
murakkab tuzilishi to‘g‘risidagi fikr anchagina oydinlashib
qoldi. Ulardan ba’zilariga to'xtalib o‘tamiz:
1. 1896 yilda A.Bekkerel radioaktivlikni kashf etdi va radioaktiv nurlanishlarning fotoplastinkaga ta’sir etishini va ionlashini aniqladi.
2. 1898 yilda P.Kyuri va M.Skladovskaya Kyurilar uran tuzlarining ham radioaktiv xususiyatga ega ekanligini aniqladilar. Shuningdek, ular nurlanish uch xil ko'rinishda bo’lishi va bu nurlanish intensivligi tashqi ta’sirlarga bog’liq emasligini aniqladilar.
3. 1897 yil J.J.Tomson elektronni kashf etdi. 1903 yilda esa o'zining atom modelini tavsiya etdi.
4. 1911 yil Rezerford atomning yadro (planetar) modelini taklif etadi.
5. 1913 yilda Daniyalik fizik Nils Bor o‘zining uchta postulatini ishlab chiqdi va klassik fizikani mikroolam fizikasiga qollab bolmasligini ko‘rsatib berdi.
7. Bor postulatlarini tekshirish maqsadida Frank va Gers 1913 yilda tajriba o'tkazdi.

     Fizika oqitish  metodlarining o’ziga xos tomonlari

O’zbekiston maktablarida fizika kursi ikki bosqichda o’rganiladi. Kursning bunday tuzilishi o’rta maxsus ma’lumot berishga mos keladi va fizika asoslarining o’quv fani sifatida o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq.

      Ta’lim oluvchilar fizik kattaliklar, fizik hodisalar qonunlar bilan tanishtiriladi, hodisalar orasidagi sodda bog’lanishlar aniqlanadi, bu hodisalar orasidagi bog’lanishlar tushunarli qilib izohlanadi Ular eng oddiy o’lchashlar va asboblar bilan, fizikaning texnikadagi ko’pgina tadbig’lari bilan tanishtiriladi. Bularning hammasi ta’lim oluvchilarning kuzatuvchanligini, tafakkurini rivojlantiradi, politexnik bilim doirasini kengaytiradi.

Akademik litsey va kasb hunar kollejlarida fizika kursi ancha yuqori saviyada o’rganiladi. Ta’lim oluvchilarning o’rta umumta’lim maktablarida olgan bilim va malakalari yanada rivojlantiriladi, kengaytiriladi va cho’qurlashtiriladi.

Fizika o’qitish pedagogik jarayon bo’lib, o’qituvchi raxbarligi va boshqaruvida ta’lim oluvchilarning fizika fani asoslarini egallashi, olingan bilimlarini hayotda qo’llay bilishi, hayotda keng tarqalgan asbob va uskunalar bilan muomala qila olish ko’nikmasini egallashidir. O’qitish natijasida talabalarda umumiy politexnik ta’lim, to’g’ri ilmiy dunyoqarash, insoniylik tuyg’ulari va shu kabilar shakllanishi kerak. Barkamol o’qituvchi faqat fan asoslarini yaxshi bilishi va uni o’qitish metodlarini mustahkam egallash bilan cheklanib qolmay, balki o’qitish jarayoni, talabalarning fanni o’zlashtirishning psixologik qonuniyatlarini amaliy ko’nikma va malakalar xosil qilish va uni rivojlantirish-fikrlash qobiliyatini rivojlantirish yo’llarini-o’qitishda shaxs kamolotida tarbiyaviy masalalarni hal etish. Shuningdek, o’qituvchi psixologik qonuniyatlarni izchil qo’llay bilishi ham talab etiladi. Talabalarning kamolotida ijtimoiy xayotiy tajriba muhim axamiyatga ega. Demak, o’qituvchi bu muhim faktorni ham yodda tutishi kerak. Talabaning muhit ta’sirida faol o’zgarib borishini tahlil etib borish o’qituvchi faoliyatining samarali bo’lishiga sabab bo’ladi. O’qitish jarayoni uzluksiz ravishda talabaning o’z-o’zini kamolot sari intilishiga va bu borada ijobiy yutuqlarni qo’lga kiritib borishiga erishmoq zarur.

Psixologik jihatdan insonning rivojlanishining shart sharoitlaridan biri, uning tabiiy xususiyatlari xisoblanadi.

Fizika o’qitishning o’ziga xos psixologik xususiyatlari:

Birinchidan fizika predmetining mazmuni va shunga mos ta’lim oluvchilarning yosh xususiyati bilan aniqlanadi.

Ikkinchidan o’ziga xos psixologik xususiyati fizikani o’qitishda modellar, chizmalar formulalar, a?liy tajribalar va shu kabilarning ko’p qo’llanishidir.

Uchinchidan o’ziga xos xususiyati kuzatish, tajriba va boshqa mustaqil bajarilishi talab etiladigan amaliy shlarning ko’pligidir. Bularning barchasi o’qituvchini boshqa xamkasblarga nisbatan boshqacha faoliyat ko’rsatishini talab etadi.

Fizika o’qitish  metodlarining o’ziga xos tomonlari.

Fizikaning rivojlanish tarixini, unga Sharqning buyuk allomalari qo’shgan hissalarini, jamiyat rivojlanishida fizika va texn   kaning ahamiyatini, O’zbekistonda fizika va texnika sohasida olib borilayotgan tadqiqotlar haqida umumiy ma’lumotlarni bilish;

– fizik kattaliklarning halqaro birliklar sistemasini tushuntira olish;

– mexanika: kinematika, dinamika, Nyuton va mexanikada saqlanish qonunlari, statika elementlari, suyuqliklar va gazlar mexanikasiga oid qonuniyatlarni bilish va misollar yordamida tushuntira olish;

– molekulyar fizika va termodinamika asoslari: molekulyar–kinetik nazariya asoslari, gaz va termodinamika qonunlari, suyuqlik va gazlarning o’zaro aylanishi, qattiq jismlar fizikasiga oid qonuniyatlarni bilish;

– elektrodinamika: elektostatika, o’zgarmas tok, turli mu?itlarda elektr toki, magnit maydon, moddalrning magnit xossalari, elektomagnit induktsiya qonuniyatlarini bilish;

– tebranish va to’lqinlar. Optika. Atom va yadro fizikasi: mexanik va elektromagnit tebranishlar va to’lqinlar, tovush, geometrik optika, nisbiylik nazariyasi elementlari, kvant, atom va elementar zarralar fizikalariga oid qonunlarini bilish hamda olamning fizik manzarasi to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lish;

O’qituvchi zamon talabi darajasida dars berishi va yaxshi samara olishi uchun darsning kerakli shakllarini va unga mos o’qitish metodini to’g’ri tanlay bilishi kerak.

So’ngi vaqtlarda vaqtli matbuotda va pedagogik hamda metodik adabiyotlarda mavjud darsning axborot shakli jiddiy tanqid qilinmoqda. Fizika o’quv mashg’ulotlari va dars shakllarining yangi-yangi usullari tavsiya etilmoqda. Tabiiy ravshda nima uchun hozirgi dars shaklini o’zgartirish zarur bo’lib holadi, degan savol tuqiladi. Buning bir qator bir qator ob’ektiv va sub’ektiv sabablari bor.

Birinchidan: hozirgi kunda keng tar qalgan dars shakllari ta’limning asosiy vazifasi bo’lgan politexnik ta’lim berish, ilmiy texnika taraqqiyotini yoritib berish, fan metodlari bilan to’liq roya tanishtirish, ta’lim asosida tarbiyalash kabi qator vazifalarni hal eta olmayotir.

Ikkinchidan: Ta’lim sohasidagi islohotlar, o’zgarishlar, ham eski, zerikarli dars turlaridan voz kechishni va interfaol, mazmunli dars shakllarini hamda shunga mos o’qitish metodlarini pedagogik hamkorlik, ta’lim oluvchilar faolligini va qiziqshini oshirish yo’llari borasida izlanish va ta’lim tizimiga tadbig’ etishni talab etmoqda.

Uchinchidan: hozirgi zamon ta’lim oluvchisi bundan 15-20 yil oldingi ta’lim oluvchilardan psixologik, etsetik, ijtimoiy tarraqqiyoti va shu kabilar bilan farq qilishini ham e’tibordan chetda qodirmaslik kerak.

To’ritinchidan: Zamonaviy pedagogikaning usullarini o’rgangan holda har bir ta’lim muassasasi va o’qituvchi  o’zining induvidual xususiyatini hisobga olgan holda o’rganilayotgan materialning mazmuni va mohiyatiga qarab dars shaklini va unga mos o’qitish usulini tanlashi lozim.

Biz viloyatimizdagi, respublikamizdagi va so’ngi yillarda vujudga kelgan samarali darslar va o’quv mash?ulotlarni kuzatish, vaqtli matbuotda, pedagogik va metodik adabiyotlarda bayon etilgan mash?ulot shakllarini tahlil qilish asosida shunday xulosaga keldik.

Tahlillar shuni ko’rsatadiki samarali ijodiy darslarni tashkil etilishi shakliga ko’ra quyidagicha guruxlar ajratish mumkin ekan:

1. 
   Ta’lim oluvchilarda insonparvarlik g’oyalarini shakllantiruvchi darslar, bu darslarning xarakterli tomoni shundaki bunda ta’lim berish bilan bir qatorda ta’lim oluvchilarni insonparvarlik va o’z-o’zini boshharish asosida tarbiyalash g’oyasi yotadi.
   

Tashkiliy jihatdan bu darslarda ko’proq guruhlarga bo’linib, ta’lim oluvchilarni o’z-o’zini o’qitish uslubi qo’llaniladi.

2. 
   Eng oddiy tajribalardan foydalanish asosida fizikaning oson va hayotiy ekanligini ko’rsatish yo’li bilan ta’lim oluvchi faolligini oshirish darsi. Bunday darslarning o’zagini oddiy fizik tajribalar tashkil etadi.
   
3. 
   Kasbiy – o’yinlar darsi. Darsning bu shaklida eksperimental metod “Qora yashik” metodi qo’llanilib, ta’lim oluvchilarni ijodkorlikka yo’llaydi.
   
4. 
   Berilish darslari. Darsning bu shakli M.L. Tetening g’oyasi asosida tashkil etilgan.Darsning bu turi asosan ikkinchi bosqichda qo’llaniladi. U quyidagicha rejalashtirish: yil davomida o’tilgan darslar soat soni hamma choraklarga teng bo’linadi. Masalan, mexanika kursi 25 soatdan qilib to’rt chorakka bo’linadi.haftaning besh kuniga surunkasiga besh soatdan ta’lim oluvchilar fizikani o’rganadilar. Boshqacha aytganda bir chorak davomida bir marta ta’lim oluvchilar fizikani berilib o’rganadilar. Bu hafta davomida fizikani sifat jihatidan o’rganadi. Bunda o’quvilardan faqat qonun, tushuncha, nazariya va faktlarni qayta so’zlab berishgina talab etiladi. Keyingi chorakda esa o’quv materiallariga qaytiladi, kengaytirilgan va cho’qurlashtirilgan holda o’rganiladi. Bunda ta’lim oluvchilar standart hollarda olgan bilimlarini shlata olishlariga o’rgatiladi. Keyingi chorakda o’quv materiallari yana cho’qurroq o’rganiladi. Yangi vaziyatlarda bilimlarni qo’llay olish ko’nikmasi shakllantiriladi. Oxirgi chorak ta’lim oluvchilar bilimini no standart vaziyatlarda ham qo’llay olish ko’nikmasi hosil qilinadi, ya’ni ijodiy bosqichga o’tiladi.
   

      Zamonaviy fizika darsning o’ziga xos tomoni va unga qo’yiladigan talab, samarali metodlar asosida ta’lim oluvchilarni o’qitish va tarbiyalash, u o’qituvchidan barcha o’qitish vositalaridan yuksak mahorat bilan foydalangan holda ijodkorlik bilan darsni tashkil etishni ta’lim oluvchilarning ijodiy mustaqilligiga alohida e’tibor haratishni muammoli holatlarni o’qitish jarayonida ko’proq qo’llashni talab etadi.  Zamonaviy fizika darslarining tahlili shuni ko’rsatadiki, darslarda ta’lim oluvchilar guruhining faolligiga erishishi bilan bir qatorda, ularning yakka-alohida xususiyatlariga e’tibor qaratish ham alohida talab etiladi.

Download 46,84 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham: