Umumiy fizika fanidan laboratoriya mashg’ulotlari

5. LINZALARNING FOKUS MASOFASINI ANIQLASH
Ishning maqsadi: linzaning bosh fokus masofasini aniqlash, linza turlarini o’rganish.
Kerakli asboblar: optikaviy taglik, linza, ekran, yoritgich


Nazariy ma’lumotlar
Linzalarning turlari. Amaliyotda yorug’lik nurining ikki muhitning tekis chegarasida sinishi bilan bir qatorda sferik sirtlarda sinishidan ham keng ko'lamda foydalaniladi. Linza - bu ikki sferik sirtlar bilan chegaralangan va yorug’lik nurlari uchun shaffof bo'lgan jism. Linza ikki qavariq egrilik radiuslari teng bo'lgan sferik sirtlar bilan chegaralangan bo'lishi mumkin: (ikki yoqlama qavariq linza), qavariq sferik sirt va tekislik bilan chegaralangan (tekis qavariq linza), egrilik radiuslari turlicha bo'lgan qavariq va botiq sferik sirtlar bilan chegaralangan (botiq qavariq linza) bo'lishi mumkin.

1. 
   b)
   

1-rasm

Bu linzalarning o'rtasi chetlariga nisbatan qalinroq bo'ladi va shuning uchun ularni yeguvchi linzalar deb aytiladi. O'rtalari chetlariga nisbatan yupqa bo'lgan linzalar sochuvchi linzalar deb ataladi. Botiq linzalarning uch turining ko'rinishi 2-rasmda keltirilgan: ikki yoqlama botiq, tekis botiq va qavariq botiq. Qavariq linzalar - nurlarni yig’uvchi linzalar, botiq linzalar - nurlarni sochuvchi linzalar.

2-rasm.


Yupqa linza. Agar linzaning qalinligi h=AB (2- rasm), linzani chegaralovchi sferik sirtlarning egrilik radiuslari R1 va R2 ga nisbatan e'tiborga olmasa ham bo'ladigan darajada kichik bo'lsa, bunday linza yupqa linza deyiladi. Yupqa linzadagi A va B nuqtalar orasining o'rtasidagi O nuqtani linzaning optik markazi deb aytish qabul qilingan. Linzaning bu optik markazidan o'tgan yorug’lik nuri amalda sinmaydi.
Linzani chegaralovchi sferik sirtlarning markazlaridan o'tuvchi O1O o’qqi linzaning bosh optik o’qi deb aytiladi.
Bosh optik o’q linzaning optik markazidan o'tadi va linzani simmetrik qismlarga ajratuvchi A'A' tekislikga tik yunalgan bo'ladi. Linzaning optik markazidan o'tuvchi har qanday ihtiyoriy chiziq yordamchi optik o’q deb ataladi (3-rasm). Bundan keyin yig’uvchi linza 3-rasmda ko'rsatilgan simvol bilan, sochuvchi linza esa 3-rasmdagi simvol bilan beriladi.