Umumiy doc

 
13
.6-§. TEXNOLOGIK JARAYONNING REJIMINI STATIK 
VA DINAMIK OPTIMALLASHTIRISH
Avtomatik boshqarish tizimlarining vazifasi o‘rinsiz ta’sirlarni bartaraf etib, 
texnologik jarayonlarning kerakli rejimlarini saqlash yoki ularni muayyan mezon 
bo‘yicha optimal olib borishdan iborat. Texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish 
tizimlari ishlash mezoni, muurakkablik darajasi va boshqaruv algoritmlariga ko‘ra 
uchga bo‘linadi: 
1) texnologik rejim parametrlarini stabillash tizimlari;
2)statik optimallash tizimlari; 
3) dinamik optimallash tizimlari. 
Texnologik rejim parametrlarini stabillash tizimlari. Bu tipdagi boshqarish 
tizimlari amaliy avtomatik boshqarish tajribasida keng tarqalgan. Bu tizimlar oddiy 
sanoat rostlagichlari yordamida birmuncha aniqlik darajasi bilan texnologik rejim 
parametrlarini (temperatura, bosim, sath, konsentrasiya va boshqalar) stabillash 
vazifasini bajaradi. Stabillash tizimlarining mezonini matematik ko‘rinishda 
бер
i
i
Y
Y
=
deb yozish mumkin. Ushbu mezonning aniqligi tanlangan rostlash qonuniga bog‘liq. 
Bu tipdagi tizimlarning afzalligi - standart pnevmatik yoki elektrik 
rostlagichlarda 
bajariladigan 
tizimning 
hisobi 
va 
amalga 
oshirilishining 
soddaligidadir. Stabillash tizimlarining kamchiligi shundaki, ular kirish parametrlari, 
masalan, yuk, xom ashyo ko‘rsatkichlari va boshqalar o‘zgarganida ham avvalgi 
optimal 
bo‘lmay 
qolgan 
texnologik 
rejimni saqlab turadi. Odatda, texnologik jarayonni bir rejimdan ikkinchisiga 
o‘tkazish berilgan vazifani yoki rostlagichlarning rostlanishini o‘zgartiruvchi operator 
orqali bajariladi. Jarayondagi kirish o‘zgaruvchilari juda tez o‘zgarsa, operator 
jarayonni bir rejimdan ikkinchisiga o‘tkazishga ulgurmaydi yoki bu o‘tkazish optimal 
bo‘lmagan 
tarzda 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

396 
bajariladi, natijada jarayonning davom etishi uchun qo‘shimcha sarflar talab qilinadi 
(masalan, xom ashyo, energiyaning ko‘p sarflanishi). Bu tizimlarning yana bir 
kamchiligi avtomat rostlagichlar g‘alayonlanishlarni optimal bo‘lmagan rejimda 
qayta ishlashi, ularning rostlanishi o‘zgarganda esa texnologik jarayonni bir rejimdan 
ikkinchisiga 
optimal 
bo‘lmagan 
tarzda o‘tkazishdir. 
Statik optimallash tizimlari. Bu turdagi texnologik jarayonlarni boshqarish 
tizimlari ob’ektning kirish o‘zgaruvchilari shartlarining o‘zgarishida davriy statik
optimallashni bajarishga imkon beradi, ular kimyo va oziq-ovqat sanoatida keng 
qo‘llanilmoqda. 
Kirish parametrlarining turli qiymatlari bo‘lmagan dasturlash usuli orqali 
boshqarishni yo‘li bilan ishlash mezonining maksimumi aniqlanadi: 
)
,
,
(
V
Z
Y
f
I
=
Ko‘pincha mezon sifatida foyda ko‘rsatkichi ishlatiladi: 
;
V
C
Z
C
Y
C
I
u
z
y
−
−
=
1
max
∈
=
u
опт
I
I
 
bu erda, 
Y
-chiqarilayotgan mahsulot vektori; 
Z
-xom ashyo va energiya vektori 
V
-boshqarish vektori; 
u
z
y
C
C
C
,
,
- 
mahsulot, xom ashyo va energiya narxi. 
Optimallik mezoni rostlanuvchi ob’ekt va boshqarish tizimi vazifasining tahlilidan 
shakllanadi. Buning uchun rostlash tizimining statik xarakteristikalaridan foydalanish 
mumkin. Statik xarakteristikalarni optimallash ko‘proq rostlanuvchi ob’ekt 
ko‘rsatkichlariga tegishli. Bunda tizimning ish sharoitiga ko‘ra muayyan kattalikning 
eksperimental qiymatini topish kerak. Bu talab boshqariluvchi ob’ektning statik 
xarakteristikalaridagi ekstremum nuqtalarini aniqlash va tizimning shu nuqtalar 
atrofidagi ishini ta’minlash yo‘li bilan bajariladi. 
Statik optimallash tizimlari odatda, boshqaruvchi hisoblash mashinalari yoki 
analog raqamli texnika elementlarida amalga oshiriladi. Optimal boshqarishlarni 
hisoblashdan tashqari boshqaruvchi hisoblash mashinalari (BHM) dastlabki 
matematik 
modelning 
davriy 
ravishda 
to‘g‘rilanishini 
ta’minlashi 
kerak. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

397 
Datchiklarning so‘rog‘i, boshqaruvchi ta’sirlarni hisoblash va modelga tuzatishlar 
kiritish davriy ravishda bajariladi, boshqaruvchi ta’sirlarning qiymati esa bevosita 
rostlovchi organlarga yoki avtonom rostlagichlarning sozlanishiga uzatiladi. Statik 
optimallash tizimlar, stabillash tizimlariga xos bo‘lgan ko‘p kamchiliklardan holisdir. 
Ular texnologik jarayonning o‘zgargan kirish o‘zgaruvchilariga muvofiq holda 
optimal statik rejimni ta’minlaydi. Agar boshqarilmaydigan kirish o‘zgaruvchilari 
sust o‘zgarib texnologik apparatning dinamikasi e’tiborga olinmasa, BHM lar statik 
modelni davriy ravishda moslab, boshqariluvchi o‘zgaruvchilarning yangi qiymatini 
hisoblab turadi. Bunday boshqarish tizimlari statikaning optimal rejimini saqlaydi va 
dinamikaning optmal mezonini ta’minlamaydi. 
Ba’zi texnologik jarayonlar xususiy g‘alayonlanishlarga ega bo‘lgani sababli 
tizimning ishi nostasionar rejimlarda o‘tadi. Bunday hollarda statik optimallash tizimi 
jarayoning optimal o‘tishini ta’minlay olmaydi, chunki boshqarish algoritmiga 
kiritilgan matematik model tizimning nostasionar xususiyatlarini aks ettirmaydi. 
SHuning uchun, statik modelga tuzatishlar kiritib, optimal boshqarishni hisoblash 
imkoniyati bo‘lmaydi. 
Dinamik optimallash tizimlari. Bu turdagi texnologik jarayonlarni boshqarish 
tizimlari ma’lum bir mezonni optimallash masalasini hal qiladi: 
∫
=
1
0
)
,
,
(