Umumiy doc

10.2
 -§. CHETGA CHIQISHLAR BO‘YICHA ROSTLASH. 
CHetga chiqishlar bo‘yicha rostlash prinsipidan birinchi marta (1765 yili) I.I. 
Polzunov uzi yaratgan bug‘ mashinasi kozonidagi suv sathini rostlash tizimida 
foydalangan. 1784 yilda J. Uatt ham bug‘ mashinasi valining aylanish tezligini-
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

345 
rostlash tizimida shu prinsipni qo‘llagan. 
Polzunovning qalqovichli rostlagichi va Uattning markazdan qochma 
rostlagichida bir-biridan mustaqil ravishda bir prinsip qo‘llanilgan va bu prinsip 
Polzunov - Uatt rostlash prinsipi (yoki chetga chiqishlar bo‘yicha rostlash prinsipi) 
nomini olgan. Bu prinsipning mohiyati shundaki, rostlash jarayonida rostlagich 
rostlanuvchi ob’ektga rostlanuvchi kattalikning hozirgi va berilgan qiymatlari 
orasida tengsizlik hosil bo‘lgandagina o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bu prinsipni amalga 
oshiruvchi avtomatik tizim berk tizimdir, chunki signal rostlanuvchi ob’ektning 
chiqish qismidan tengsizlikni qayta ishlab ob’ektning kirishiga ta’sir ko‘rsatuvchi 
avtomatik rostlagichning kirish qismiga keladi. o‘lchovning chetga chiqish qiymatini 
kuchaytirish 
tizimni 
murakkablashtirishga 
olib 
keladi. 
Xatoning 
qanday 
g‘alayonlanishlar ta’sirida paydo bo‘lishdan qat’iy nazar, avtomatik rostlagichning bu 
xatoni qayta ishlashi ushbu tizimning afzalligi hisoblanadi. Bu xususiyat muhim 
ahamiyatga ega, chunki sanoatdagi rostlanuvchi ob’ektlarga qanday g‘alayonlanishlar 
ta’sir qilishini avvaldan bilish mumkin. CHetga chiqishlar bo‘yicha rostlash 
prinsipini amalga oshiruvchi ARTlarning yana bir afzalligi bitta rostlovchining 
ta’sirida bir nechta g‘alayonlanishlarning zararli oqibatini yo‘qotish mumkinligidadir. 
Bu prinsipning kamchiligi shundaki, g‘alayonlanish paydo bo‘lish bilan ular 
boshqariluvchi parametrga ta’sir qilmay, balki rostlanuvchi ob’ektning dinamik 
xususiyatlariga bog‘liq bo‘lgan vaqt o‘tgandan so‘ng ta’sir ko‘rsata. Avtomatik 
rostlagich bir oz kechikib ta’sir ko‘rsatadi, shu sababli rostlanuvchi parametr 
belgilangan qiymatidan anchagina chetga chiqishga ulguradi. Bu hollarda 
rostlovchining ta’sirini jadallashtiruvchi avtomatik rostlagichlar yaratish yo‘lidan 
borish mumkin. Ammo bunday rostlagichlar tengsizlikni butunlay kompensasiya 
qilibgina kolmay, balki uning teskari yunalishda rivojlanishiga olib keladi. SHu 
sababli chetga chiqishlar bo‘yicha ishlaydigan ARTlari uchun rostlanuvchi parametr
qiymatining berilgan qiymatga nisbatan tebranishlari bilan ifodalanuvchi oraliq 
jarayonlar xarakterlidir. CHetga chiqishlar bo‘yicha ishlaydigan ARTlarni shunday 
loyihalash kerakki, bu tebranishlar so‘nuvchi xususiyatga ega bo‘lib, xatoning 
qiymati nolga (yoki minimumga) etsin. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

346