Umumiy doc

7.3- §. KUCHNI O‘LCHASH 
Texnologik jarayonlarda mashina va mexanizmlarning alohida qismlariga ta’sir 
qiladigan kuchlar va bu kuchlar ta’sirida vujudga keladigan deformasiyalarni 
(cho‘zilish, qisilish, bukilish va hokazo) o‘lchash uchun ko‘pincha tenzometrik 
o‘lchagichlar qo‘llaniladi. Bunday o‘lchash o‘tkazgich yoki yarim o‘tkazgich simlar 
aktiv qarshiligining deformasiya natijasida o‘zgarish samaraciga asoslanadi. Bu 
samara 
tenzosezuvchanlik 
deb 
ataladi. 
Tenzometrik 
o‘lchagichlarning 
tenzosezuvchanlik koeffisienti 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

285 
H
H
T
l
R
S
∆
∆
=
, (7.15) 
bilan xarakterlanadi,
bu erda 
R
R
R
H
∆
=
∆
— qarshilikning nisbiy o‘zgarishi; 
l
l
l
H
∆
=
∆
— cho‘zilish yoki qisilishning nisbiy 
o‘zgarishi; l — tenzoo‘lchagichning deformasiyagacha bo‘lgan uzunligi; 
∆
l — tenzoo‘lchagichning deformasiya 
natijasida cho‘zilishi, R — tenzoo‘lchagichning deformasiyagacha bo‘lgan aktiv qarshiligi; 
∆
R — tenzoo‘lchagich 
qarshiligining deformasiya natijasida o‘zgarishi.
Hozirgi vaqtda juda ingichka sim, folga va yarim o‘tkazgich materiallardan 
tayyorlangan tenzometrik o‘lchagichlar texnikada keng qo‘llanilmoqda Simdan 
yasalgan tenzoo‘lchagichning tuzilishi, mashina va mexanizmning tekshirilishi 
lozim bo‘lgan qismiga o‘rnatilish sxemasi va tavsifi 7.5-rasm, a, b, v larda 
ko‘rsatilgan. Undagi tenzoo‘tkazgich diametri 0,02...0.05 mm gacha bo‘lgan ingichka 
zigzag shakliga ega bo‘lgan sim bo‘lagidan 
tuzilgan va yupqa qog‘oz yoki plyonka orasiga 
olinib, elim bilan yopishtirilgan bo‘ladi. 
Bunday tenzoo‘lchagich statik yoki dinamik 
deformasiyasi 
o‘lchanishi 
kerak 
bo‘lgan 
mashina va mexanizmning tekshirilishi kerak 
bo‘lgan 
qismiga 
elimlab 
mustahkam 
yopishtiriladi. Bunda sim zigzaglarining uzun 
tomoni 
l
mashina 
va 
mexanizmning 
deformasiyasi 
o‘lchanishi 
kerak 
bo‘lgan 
qismiga ta’sir qiladigan kuch 
f
yo‘nalishiga mos 
yo‘nalgan bo‘lishi kerak (7.5-rasm, a). SHunda 
kuch yo‘nalishi bo‘yicha vujudga kelgan deformasiya (cho‘zilish, qisilish) 
tenzoo‘lchagich simining uzunligi 
l
ni ham o‘zgartiradi. Natijada simning ko‘ndalang 
kesimi S va solishtirma qarshiligi 
к
ρ
ham o‘zgaradi. Agar simning cho‘zilgunga 
qadar bo‘lgan qarshiligi 
S
R
k
1
ρ
=
(7.16) 
bo‘lsa, cho‘zilgandan keyingi qarshiligi R + 
∆
R bo‘ladi. 
7.5 – 
расм
. 
Тензо
ў
лчагич
а
– 
тензо
датчикнинг
ў
рнатилиш
схемаси
б
– 
мувозанатлашадиган
к
ў
прик
схемаси
в
– 
тензо
ў
лчагичнинг
статик
характеристикаси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

286 
Amalda tenzoo‘lchagich qarshiligining o‘zgarishi 
∆
R muvozatlanadigan 
ko‘prik sxema yordamida o‘lchanadi (7.5-rasm, a, b). 
Simli tenzoo‘lchagichlar ko‘pincha konstantan yoki nixromdan tayyorlanadi. 
CHunki bu simlarning solishtirma qarshiligi 
к
ρ
katta, qarshilik o‘zgarishiga 
haroratning ta’siri juda kam bo‘ladi. 
Simli tenzoo‘lchagichlarning xarakterli o‘lchamlari: nominal qarshiligi R = (50 
— 400) Om; simning kuch yo‘nalishi bo‘yicha uzunligi 
I
=(15 — 45) mm; eni b = 
7—-10 mm; sezuvchanlik koeffisienti 
5
.
2
8
.
1
/
/
÷
=
∆
∆
=
l
l
R
R
S
T
, (7.17) 
massasi juda ham kichik bo‘ladi. 
So‘nggi paytlarda texnikada yarim o‘tkazgichli tenzoo‘lchagichlar keng 
qo‘llanila boshlandi. Bunday tenzoo‘lchagichlar asosan germaniy yoki kremniy 
plastinalaridan tayyorlanadi. Plastinalar yupqa qog‘oz yoki plyonka orasiga olinib, 
elimlanadi va tekshirilishi kerak bo‘lgan mashina qismiga elim bilan mustahkam 
yopishtiriladi. 
Afzalliklari: tenzosezuvchanlik koeffisienti sim yoki folganikiga nisbatan 60 
marta katta, plastinaning aktiv uzunligi 3—10 mm. Tashqi muhit harorati —160 + 
300°S gacha o‘zgarganda ham normal ishlayveradi. Nisbiy deformasiya + 01% 
o‘zgarganda ham tavsifining to‘g‘ri chiziqliligi saqlanadi. 
Kamchiliklari: 
plastinalarning 
elastikligi 
kam, 
bir 
turdagi 
tenzoo‘lchagichlarning tavsiflari har xil va to‘g‘ri chiziqli emas.