Umumiy biologiya

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

59 

XULOSA 

Adabiyotlarni  tahlil  qilish  natijasida  O’zbekiston  Respublikasining  

tekisliklari,  hattoki  u  bilan  chegaradosh  o’lkalar  tuproq  qoplamini  kam 

o’rganilganligini e’tirof qilinadi.  

Tuproqning  ustki  qatlamida  mikro  organizmlar  soni  ko’p  bo’lib, 

chuqurlashgan sari kamaya borar ekan.  Tuproq qatlamining chuqurlashgan sari 

mikroorganizmlar  sonining  kamaya  borishiga  ularning  tuproq  zarachalari 

tomonidan  yutilishi  sabab  bo’ladi.  Tuproq  tarkibidagi  mikroorganizmlarning 

soni  yil  fasllariga  qarab  ham  o’zgarib  turadi.  Ular  tuproq  strukturasini 

yaxshilashda, chirindi tarkibidagi moddalarni parchalab, uni mineral birikmalar 

bilan boyitishda juda katta rol o’ynaydi. Tuproq tarkibidagi mikroorganizimlar 

juda  turli-tuman  bo’lganligidan    bir-biriga  salbiy  yoki  ijobiy  ta’sir  ko’rsatadi, 

yani  bir-biri  bilan  simbioz  holda  yoki  bir-biriga  antagonist  bo’lib  hayot 

kechiradi. 

Tog’  va  tog’  oldi  tekisliklari  juda  murakkab  geomorfologik  tuzilishga  ega, 

bu  erdagi  nurash  mahsulotlari  –  elyuviy,  delyuviy,  prolyuviy,  allyuviy 

yotqiziqlar litologiyasi o’ta sertoshligi bilan ajralib turadi. 

Tekisliklarida yog’in-sochinning yillik miqdori kam bo’lanligi, yil davomida 

yuqori havo haroratining hukum surishi natijasida o’simlik turlarining soni kam 

va  ular  siyrak,  ya’ni  tuproq  yuzasini  atigi  40-60  %  ini  qoplaydi.  Tog’li 

rel’eflarda ham  o’rmonzorlar,  butazorlar, boy  o’simlik qoplamiga ega bo’lgan 

yaxlit hududlar mavjud emas. Bunday holat, albatta, bu erda o’ziga xos tuproq 

qoplami shakllanishiga olib keladi. 

Bu erlarda  quyidagi tuproq tiplari shakllangan: qumli sahro, och tusli, tipik 

va to’q tusli bo’z, tog’ jigarrang tuproqlar. Bu tuproq tiplari uchun juda qisqa 

(faqat boshlangan) gorizontal mintaqaviylik – qumli sahro tuproqlar bilan birga 

tuproqlarning  vertikal  tarqalishi–och  tusli  bo’z-tipik  bo’z–to’q  tusli  bo’z–tog’ 

jigarrang. Xullas tuproq qoplamida gorizontal va vertikal mintaqaviylik mavjud 

bo’lsada, ular to’la holda ifodalanmaydi.  

---

 

60 

O’rganilgan  barcha  tipdagi  tuproqlar  uchun  engil  va  o’rta  qumoqli,  ayrim 

holda (tog’ jigarrang tuproqlarida) og’ir mexanik tarkib xarakterlidir. Mexanik 

tarkibda qum va yirik chang zarrachalari butun profil bo’yicha ustunlik qiladi. 

Shu bilan birgalikda mexanik tarkiblarning barchasi o’zining sertoshliligi bilan 

ajralib  turadi.  Tuproq  profilida  il  zarrachasining  to’planishi  odatda  tuproq 

tiplariga  qarab  20-80  sm  gacha  kuzatiladi.  Mexanik  tarkibda  yirik  mexanik 

zarrachalarning ustunlik qilishi bu tuproq tiplarida nuralish jarayonining davom 

etayotganligidan  dalolat beradi.  

Qumli  sahro,  och  tusli  va  tipik  bo’z  tuproqlar  hozirgi  davrda  kam 

sho’rlangan,  biroq  olingan  ma’lumotlarning  ko’rsatishicha  bu  tuproqlar 

sho’rlanishga moyildir. Bundan tashqari bu tuproqlar kuchli shamol eroziyasiga 

chalingandir

.  

Tog’  jigarrang  tuproqlarni  respublikamizdagi  tog’li  o’lkalarda  tarqalgan  va 

shu nom bilan yuritiluvchi tuproqlarda gumusini saqlashini tahlil qilish asosida 

shunday  xulosa  qilindiki,  tuproq  profilida  gumusning  miqdori,  uning  zahirasi 

o’lkaning geografik joylanishiga, iqlimiy sharoitlariga  bog’liqligi ko’rsatildi. 

Sho’rlangan  yoki    g  a  l  o  m  o  r  f      tuproqlar  har  xil    turlarda  bo’ladi.  

Shulardan bir turiga  sho’rxok yoki sho’r tuproqlar kiradi.  Bunday  tuproqlarning 

vodorod  ioni  ancha  ishqorli  pH=8  dan  pastroq  bo’lib,  tuproqda  erigan 

kationlarning 50 % ini natriy tashkil qiladi. 

Yer  yuzida  ishqoriy  yoki  sho’rxok  tuproqlar  ham  keng  tarqalgan.  Shunday 

tuproqlarda natriy karbonati  tarkibiga kiruvchi  natriy  haddan ziyod ko’p bo’ladi.  

pH=9 ga yetadi.  Sho’rlangan tuproqlarning florasi ham shunga binoan o’ziga xos 

bo’ladi.  

Sho’rlangan, sho’r  yoki  sho’rxok tuproqlarda o’suvchi o’simliklar    asosan 

galofitlardan iborat bo’lib,  ularga ruyandoshlar oilasining ko’plab vakillari misol 

bo’ladi.  Tuproqning  sho’rligiga  chidamli  o’simliklar  turlari  har  xil  va  ular 

sho’rlilikning  turli  miqdoriga  moslashgan.  Masalan,  tuproq  sho’rligiga  juda 

chidamli o’simlik yoz faslida tuproqda  tuzlar konsentratsiyasi 20% dan oshganda 

ham bardosh beradi va rivojlanishini davom ettiradi.  

---

 

61 

Sho’rlamagan  yoki  kamroq  sho’rlagan  joylarda    asosan  o’simliklarning 

psammofill guruh vakillari  yoki bo’z  yerlarga xos   formatsiyalarni hosil qiluvchi  

turlar  ko’plab  uchraydi.  Tuproqning  sho’rlik  darajasi  kamayishi  bilan  o’simliklar  

formatsiyalarida    umurtqasiz  hayvonlar  soni  ortib  boradi    va  quyidagi  3  ta 

o’simliklar formatsiyasida  bu holatni kuzatish mumkin ya’ni: 

Ochiq  va  yaqqol  ko’rinuvchi  galofitlar  formatsiyasi  bo’lib,  bu  formatsiya 

Arthrocnemutum  glaukum  tuproqning  yuqori  sho’rligiga  bardosh  beradi    va  shu  

o’simlik  turi atrofida 120  ta umurtqasiz hayvonlar turlari aniqlangan.  Ulardan 9 

tasi shu formatsiya uchun xosdir. 

Salicornietum fruticosae formatsiyasi  kam sho’rlangan tuproqlar uchun xos 

bo’lib,  u yerlarda sho’ralardan Salicornietum fruticosae va  uning atrofida 211 ta 

umurtqasiz hayvonlar  turi uchragan. 

Therobrachypodion  formatsiyasida  o’simliklar  va  295  ta  umurtqasiz 

hayvonlar turlari topilgan. Shulardan 16 tasi bu formatsiya uchun xosdir. 

Tuban osimliklarning shilimshiqlar bolimiga xlorafilsiz organizmlardan 450 

turi  kirib,  ularning  tuzilishi  va  hayot  tarzi  nihoyatda  turli  tumandir.ular  ichida 

tuproqda  erkin  yashaydigan  vakillari  ham  bo’lib,  chirigan  organik  moddalar 

hisobiga  oziqlanadi.Oddiy  tanasimonlar  sinfi  vakillari  keng  tarqalgan  bo’lishiga 

qaramasdan  ularning  ko’pchilik  vakillari  bizning  asrimiz  o’rtalarida  aniqlandi 

ularni  chirigan  osimlik  qoldiqlaridan,  go’ngdan,  chirindiga  boy  tuproqlardan 

ajratib olish mumkin. 

 

Xulosa qilib aytganda tuproq tarkibidagi gumus yani chirindi miqdori uning 

muhim tarkibiy qismi bo’lib, qariyib barcha xususiystlarini belgilab beradi. Gumus 

tuproq  hosil  bo’lish  jarayonida  o’simlik  va  boshqa  organizmlarning  qoldiqlarini 

murakkab qayta o’zgarishi oqibatida hosil bo’ladi. U tuproqning turli tashqi fizik, 

kimyoviy va biologik tasirlarga bo’lgan barqororligini taminlaydi. 

 

Tuproqning  o’simlik  va  organizmlarni  optimal  yashash  sharoitlari  bilan 

taminlay  olish  xususiysti  tuproq  unumdorligi  deyiladi.  Tuproqlarning  tabiat  bilan 

barcha  tirik  organizmlar  hayotidagi  ahamiyati  aynan  shu  xususiysti  bilan 

bog’liqdir.   

---

 

62 

FOYDALANILGAN  ADABIYoTLAR 

1.  Karimov  I.A.    «O’zbekiston  XXI  asr  bo’sag’asida:  xavfsizlikka  tahdid        

barqarorlik shartlari ». T. 1996 yil 

2.  Karimov  I.A.  Barkamol  avlod  –  O’zbekiston  taraqqiyotining  poydevori 

(O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti      I.A.  Karimov  Oliy  Majlis  IX 

sessiyasida so’zlagan nutqi). Toshkent, «Sharq».  1998 yil. 

3.  Karimov  I.A.  Uzluksiz  ta’limda  sifat  monitoringi.  Jamiyat  va  boshqaruv.  

2001 yil №3   

4.  Djumaev  T.  Ustoychivoe  razvitie  gornoy  zonы  Uzbekistana  –vajnoe 

napravlenie  v  borbe  s  opustыnivaniem  //  Problemы  opustыnivaniya  v 

aridnыx  zonax.  Mat.  Mejdunarodnoy  nauchnoy  konf.  16-18  oktyabr  2000. 

Samarkand, 2000. - S. 64.  

5.  Mirzaev A.U. Usloviya obrazovaniya, veщestvennыy sostav i  prakticheskoe 

primenenie  bentonitovыx    glin  paleogena  yuga  zapadnыx  predgoriy  xrebta 

Yujnыy Nurotau. Avtoref. dis....kand. geolo.-miner. nauk. –Tashkent: 2000. 

– 24 s. 

6.  Raxmatullaev  A.        Obщaya  tendenstiya  dinamiki  opustыnivaniya  v  gorax 

Uzbekistana  //  Problemы  opustыnivaniya  v  aridnыx  zonax.  Mat. 

mejdunarodnoy nauchnoy konf.  16-18 oktyabrya 2000. Samarkand, 2000. -

S. 32.    

7.  Sattarov  D.S.,  Tursunov  L.,  Kungirov  X.N.  Nurota  tog’i  va  tog’  oldi 

tekisliklarida tuproq hosil bo’lishining  o’ziga xos xususiyatlari // O’z R FA 

maruzalari. –Toshkent, 2005. - №5. - B. 63-65 

8.  Sultonov  P.  Ekologiya  va  atrof  muhitni  muhodaza  qilish  asoslari.T:2007. 

138 - bet. 

9.  Turaev  T.,  Umrzoqova  T.,  Qung’irov  X.,  Tursunov  L.  Nurota  tumanidagi  

buz tuproqlardan foydalanish muammolari //  Sug’oriladigan buz tuproqlar 

unumdorligini  oshirish  va  uning  ekologik  muammolari  ilmiy  kanferenstiya 

materiallari. – Samarqand: 2002. – B. 26-29. 

10. Turaev  T.,  Tursunov  L.,  Qo’ng’irov  X.  Nurota tumani  buz  tuproqlari  agro-

kimyoviy  va  mikroelementlar  tarkibi  (g’ozg’on  jamoa  xujaligi  misolida)  // 

Texnosfera,  inson  va  mikroelementlar:  Respublika  ilmiy-amaliy  anjumani. 

Tezislar to’plami. -Toshkent: 2004. – B. 207-209. 

11. Turaev  T.,  Qo’ng’irov  X.,  Artiqov  H.,  Normatov  A.    Nurota  tumani  

“G’azg’on  ”  davlat  xo’jaligi    oddiy  bo’z  tuproqlarining  morfogenetik, 

mikroagregatlik  hamda  mexanik  xususiyatlari  //  Biologiya,  ekologiya  va 

tuproqshunoslikning  dolzarb  muammolari:  Respublika  ilmiy  –  amaliy 

anjumani maruzalarining tezislar to’plami.  –Toshkent: 2006. –B. 193-194. 

12. Turaev  T.  Kungirov  X.    Tursunov  L.  Isxokova  Sh.  Nurota  tog’  oldi 

tekisliklarida  tarqalgan  bo’z  tuproqlarning    meliorativ  –ekologik  holati  va 

ularni yaxshilash chora-tadbirlari//O’zbekiston Respublikasi Biologik xilma- 

xilligining  ekologik  muammolari.  Respublika  ilmiy  –  amaliy  konferenstiya 

materiallari. –Navoiy: 2006. – B. 186-187. 

13. Tursunov  L.,Turaev  T.,  Qo’ng’irov  X.,  Nurota  tog’  oldi  tekisliklarida 

tarqalgan  lalmi  va  shartli  sug’oriladigan  och  tusli  bo’z  tuproqlarning 

---

 

63 

umumiy  tavsifi  //  O’zbekiston  agrar  fani  xabarnomasi.  -Toshkent.  2005.  -

№4(22). - S. 100-105. 

14. Tursunov  L.,  Komilova  D.,  Turaev  T.,  Qo’ng’irov  X.,  Faxriddinova  M. 

Nurota  tog’  jigarrang  tuproqlari:  tarqalishi,  morfologiyasi,  xossalari, 

foydalanish,  himoyalash//O’zbekiston 

Respublikasi  Biologik  xilma-

xilligining  ekologik  muammolari.  Respublika  ilmiy  –  amaliy  konferenstiya 

materiallari. –Navoiy: 2006. – B. 200-202. 

15. Tursunov L., Qaharova M. O’zbekiston tuproqshunos olimlari.T:2009 

16. Tursunov  L.,  Xonazarov  A.,  Komilova  D.,  Faxriddinova  M.  O’zbekiston 

tog’ tuproqlari. T: 2009.  

17. Qo’ng’irov  X  .,Tursunov  L.,Komilova  D.,  Turaev  T.  Nurota  tog’  yon 

bag’irlarida tarqalgan to’q tusli va tipik bo’z tuproqlarning tavsifi // O’zMU 

XABARLARI.  – Toshkent: 2006. - №1. – B. 92-96. 

18. Qo’ng’irov  X.,  Tursunov  L.,  Komilova  D.,  Turaev  T.  Nurota  tekisliklari 

qumli sahro tuproqlarining umumiy fizik va ayrim suv fizik xossalari // “Er 

resurslaridan samarali foydalanish muammolari” Ilmiy amaliy kanfirenstiya 

materiallari. 11-12 sentyabr 2007.Toshkent, 2007. – B. 120-122.  

19. Qo’shaqov  A.  Malikcho’l  tog’  oldi  tekisliklarining  sug’oriladigan  surtusli 

qo’ng’ir  tuproqlaridagi  sho’rlanish  jarayoni  va  shakllari.  Avtoref. 

dis....kand.biol. nauk. – Toshkent: 2007. – 24 b.