Umumiy biologiya

Jiyda daraxti  - Elaeagnus orientalis L

  

Jiydadan qaynatma tayorlash biror og’zi yopiladigan 1,5 litr suv quyib 

mevadan 50 gr solinadi va biroz qaynatilib 1 soat qo’yiladi songra dokada suziladi. 

Qaynatmadan ko’pincha ovqatdan keyin 2-4 mahal 2 osh qoshiqdan keyin asta 

ichiladi. Mevasi tarkibida 60% ga yaqin qand moddasi bor. Shu sababli ham uning 

mevasi spirt sanoati uchun qimmatli homashyo hisoblanadi. Mevasidan kisel va 

kompotlar ham tayorlash mumkin. Hamda mevasidan pikiatin pereparati olinadi. 

Bu pereparatdan ilmiy tabobatda meda (ich ketish)  kasalliklarida ichish hamda 

og’iz boshlig’i yallig’langanda og’zini chayish uchun ishlatiladi. Ayniqsa danagida 

moy ko’p bo’ladi. Jiydadoshlar oilasiga 40 ga yaqin tur kiradi. Orta Osiyo 

Respublikalarida uning 2 turi tarqalgan. Tojbargli va sharq jiydasi. Tojbargli jiyda 

o’rtacha kattalikdagi darxt bo’lib, bo’yi 8 metr, diametri 40 sm. Pishiq tanali 

shixlari tikanli barglari lonsetsimon yoki keng lonsetsimon uzinligi 7 sm, kengligi 

7-18mm, ustki tomoni oq kumush rangli guli sariq. Undan shirin suyuqlik ajralib 

turadi. Mevasi danakli yumaloq avol shaklida uzinligi 6-8 sm, kengligi 4-5 mm. 

Ham etli istemol qilib bo’lmaydi. Danagi slindr shaklida tuhumsimon Urug’idan 

yaxshi ko’payadi. Ildizidan esa bachkilaydi.  

       Ildizda tuganak bakteriyalar bor. Ular havodagi erkin azotni tuproqqa to’plash 

qobiliyatiga ega. U asosan vodiy O’rmonlarida o’sadi. Tuproqning sho’rligiga 

chidamli o’zining zangori va kul rang tovlanib turadigan barglari bilan ajralib 

turadi. Shu sababli uni sho’rhak yerlarni ko’kalazorlashtririshda foydalanish 

tavsiya etiladi. Jiydaning ikkinchi sharq jiydasi turi madaniylasha borgan. Uning 

yirik va etliroq mevasidan uglevod, monosaharid, fruktoza, kaliy va fosfor kabi 

modda va tuzlar borligi uchun juda foydalidir. U Yevropa, Mog’oliston xalq 

Respublikasida, Hitoyda, Himolay, Eron, kichik Osiyoda va orta dengiz 

mamlakatlarida keng tarqalgan. Asosan vodiylarda keng tarqalgan. Ko’pincha 

vodiyning daryo qirg’oqlarida ko’plab uchratish mumkin. Botqoqlangan, sernam 

strukturasiz va zich qovushmali hamda issiqlik yetarli bo’lmagan sharoitdagi 

tuproqlarda organik qoldiqlar havosiz anaerob sharoitda chirimaydi. Chirish 

---

jarayoni bunday sharoitda juda sekin kechib, turli oqsidlanmagan birikmalar ( CH

4

, 

H

2

, SH

2

) singari va o’simliklar ildizini ziharlaydigan boshqa birikmalar paydo 

bo’ladi. Anaerob sharoitida tuproqning ustki qatlamida chala chirigan yoki mulaqo 

chirimagan organik qoldiqlar toplami torf hosil bo’ladi.  

     Organik kislotalarni chiritadigan mikroorganizmlarni faoliyati malum 

darajadagi issiqlik  va namlikka hamda tuproq eritmasining muhit sharoitida 

o’zgarib turadi. Bu mikroorganizmning ko’pchiligi hayoti uchun ( +25 +30

o

  

atrofida  ) issiqlik talab etilib haddan tashqari yuqori yoki juda past haroratda 

ularning hayot faoliyati susayadi yoki deyarli to’htab qoladi. Optimal issiqlik 

asosiy chirindidagi mikroorganizmlar uchun (+25 +45

o

) atrofidadir. Tuproqning 

mehanik va kimyoviy tarkibiga qora tuproqning fizik hossalari, jumladan suv havo 

rejimi o’zgaradi. XVIII-XIX asirlarda yetarli darajada aniqlanmagan bu masalada 

tuproqshunos olimlarda 2 xil faraz ( gipoteza ) mavjud bo’lgan. Tuproqdagi 

organik modda yoki tuproq chirindisi. 

     Tuproqda o’simlik  va hayvonot organizmlar qoldiqlaridan iborat ko’plab 

organik moddalar to’planadi. Bu moddalarning 1 qismi chirish jarayoni natijasida 

o’zgargan to’q tusli va murakkab tarkibli kompleks organik birikma yani chirindi- 

gumusga aylangan va tuproq mineral qismiga shimilib ketgan bo’ladi. 

    Organik qoldiqlar har xil tuproqlarda turli miqdorda to’planadi. Odatda 

tuproqlarning ustki qatlamlarda quyi gorizontlarga nisbatan organik qoldiqlar 

ko’pdir. O’simlik  qoldiqlarining miqdoriy, tabiiy iqlim sharoitiga qora 

tuproqlarning ustki qatlamida mavsum davomida 1 gektar yerda  7 tonna quruq 

organik modda 25 tonna chamasi ildiz qoldiqlari qashtan tuproqlarda 5 tonna quruq 

organik massa va 10 tonna chamasi ildiz qoldiqlari to’planadi. O’rmon zonasida 

yerning yuza qatlamidagi tuproqda har xil gektariga 4-7 tonna  organik qoldiq 

to’planib, yil sayin uning miqdori ko’payib boroshi natijasida hosil bo’ladigan 

umumiy miqdori har gektar yerda 50 tonnagacha yetadi. O’tloq yerlardagi 

tuproqning 1 metr qalinligida gektariga 6-13 t chamasi ildiz to’planadi. Ulardan 

tashqari 1 yilda hosil bo’ladigan organik qoldiqlar to’planadi. Masalan,  organik 

---

qoldiq 1 yillik ekin ekilgan yerlarining 1 gektarida 3-4 tonna bo’lsa, sug’oriladigan 

bo’z tuproqli yerlaridagi bedapoyada esa 12-13 tonnagacha to’planadi. Chirindi 

hosil bo’lishining birdan bir asosiy manbai yashil o’simliklarning yer yuzasi va 

qatlam orasida to’planadigan organik qoldiqlaridir. Tuproqda yashaydigan ko’p 

sonli mikroorganizmlar umurtqasiz va umurtqali hayvonlarning qoldiqlari ham 

malum darajada chirindi to’plash manbai hisoblanadi. Tuproqda to’planadigan 

quruq organik qoldiqlar tarkibida Ca, Mg, K, P, S, Si, Fe singari kul elementlari 

uglevodlar, oqsillar, lignin, lipidlar, mumlar, smolalar, boshlovchi moddalar va 

boshqa birikmalar bo’ladi deb Bahodirov M. aytib o’tdi. 

       Tuproq yerni ustki unundor g’ovak qatlami bo’lib, unda organik va mineral 

moddalar suv havo hamda mikroorganizmlar mavjud. Tuproq o’zining sifat belgisi 

hisoblangan. Unumdorlik darajasi bilan tog’ jinslaridan farq qiladi. Tuproq 

unumdorligi deganda o’suv davrida o’simliklarning ozmi ko’pmi oziq moddalar 

suv, havo va boshqa sharoitlar bilan taminlanishi tushuniladi. Tuproq unumdorligi 

tabiiy va suniy bo’ladi. O’zlashtirilmagan yerdagi tuproqlar tabiiy faktorlar tasirida 

unumdor holatga keladi. Undagi oziq moddalar va o’simliklar uchun zarur bo’lgan 

sharoitlar tabiiy ravishda hosil bo’ladi. Yerni ishlash organik va mineral o’g’itlar 

solish yerning meliarativ holatini yaxshilash kabi turli agrotehnik tadbirlar 

natijasida tuproqning suniy unumdorligi vujudga keladi. Tuproqning suniy 

unumdorligi muntazam ravishda oshirib borish mumkin. 

Tuproq chirindisiga tasir qiluvchi omillar. 

Tuproq malum sharoitdagi tabiiy faktorlar va tirik organizmlarning biriga 

tasir etish natijasida yer yuzidagi tog’ jinslaridan paydo bo’lgan. Tuproqning paydo 

bo’lishi va rivojlanishiga tasir qiluvchi tabiat sharoitlari va faktorlar, bir qancha 

tabiat sharoiti va faktorlari tuproq bo’lishi jarayonining rivojlanishiga bevosta yoki 

bilvosita tasir etadi. Tuproq paydo bo’layotgan muhitdagi sharoitining o’zgarishi 

bilan tuproqning ayrim hossalari o’zgardi. Agronomik hossalari va unumdorligi 

turlicha bo’ladi. Tuproq paydo bo’lishi muhitdagi eng muhim tabiat faktorlari 

---

quyidagilardir. Tuproq paydo qiladigan ona jins o’simliklar, hayvonlar, tuproqlar 

yoshi va faoliyati.  

    Tuproq paydo bo’lishi jarayonida biologik faktor asosiy o’rinni egallaydi, 

chunki bu jarayonni asosan mineral moddalarning organik birikmalariga 

aylanishida va organik birikmalarning qaytadan parchalanishida yani 

minerallanishidan iborat. Bu jarayonga amalga oshishi organizmlarga, birinchi 

novbatda o’simliklarning hayot kechirishiga bog’liqdir. Boshqa faktorlar esa 

tuproqning  agronomiya nuqtai nazardan baholashda bu faktorlarning har birini 

alohida puhta o’rganish, ular orasidagi munosabatini aniqlash va tegishlicha ularga 

etibor berish kerak. 

     O’simliklar tuproq paydo bo’lishi prosessiga katta tasir etadi. O’simliklar hayoti 

tufayli tuproqning ustki qatlamida oziq moddalar hususan azotning asosiy manbai 

hisoblangan organik birikma chirindi yig’iladi. O’simlik  ildizlari chiqarayotgan 

organik kislota tog’ jinsining nurashini kuchaytiradi va tuproq tarkibidagi 

erimaydigan moddalarni suvda eriydigan qiladi.  Tuproqda to’plangan o’simlik  

qoldiqlarining asta sekin chirishi natijasida mikroblarning rivojlanishi uchun eng 

qulay  sharoit vujudga keladi. Bulardan tashqari o’simliklar iqlimi sharoitini 

o’zgartiradi.  

      Haybatli hayvonlar chirindisi ham yani tuproq paydo bo’lishi jarayonida 

hayvonot olami ham katta rol o’ynaydi.  Hayvonlar tuproqning fizik, kimyoviy va 

biologik hususiyatlariga, shuningdek mineral va organik tarkibiga,    ayniqsa suv, 

havo, issiqlik rejimiga tasir etadi. Masalan tuproqning ustki qismida uchraydigan 

amiyoba va infuzorya singari ibtidoiy jonivorlar tuproqdagi bakteriyalarning 

oziqlanishiga,  azotning  ko’payishiga va o’simliklar kasallanishining kamayishiga 

ta’sir etishi bilan birga, organik qoldiqlarning chirishi jarayonida tuproqdagi har xil 

hashorat (termit, chumoli va boshqa) va chuvalchanglar kabilar tuproqning fiziki 

va kimyoviy hossalarini oshiradi. Ekinlarda mo’l hosil yetishtirishida tuproq 

unumdorligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tuproq tog’ jinslarining asta sekin 

---

nurashi natijasida hosil bo’ladi. Nurash jarayoni tabiiy sharoiti tasiriga qarab 

fizikaviy, kimyoviy va biologik nurashlariga bo’linadi. 

 Fizikaviy nurash. Haroratning keskin o’zgarishi shamol va suv tasirida sodir 

bo’ladi. Bunda tog’ jinslari maydalanadi va ularning kimyoviy tarkibida o’zgarish 

bo’lmaydi. Haroratning ko’tarilishi natijasida tog’ jinslarining sirti qizib hajmi 

kengayadi, ichki qismga ega issiqlik kam otadi, shuning uchun bu yerda harorat va 

hajm deyarli o’zgarmaydi. 

     Bioligik nurash, o’simlik , hayvon va mikroorganizmlar ishtirokida tog’ jinslari 

parchalanadi va kimyoviy o’zgarishlar ro’y beradi. Biologik nurashda organizmlar 

tog’ jinslarida o’zlariga kerakli moddalarni ajratib oladi va mineral jinslar yuzaga 

to’planadi, natijada tuproq hosil bo’lishi uchun qulay sharoit vujudga keladi. 

O’simliklar ildizlar va mikroorganizmlar ajratadigan korbonat angidrid va har xil 

kislotalar kimyoviy nurashga sabab bo’ladi.  

Tog’ jinslarida paydo bo’lgan yoriqlar orasida o’simlik  ildizlari natijasida 

ular  maydalana boshlaydi. Shuningdek qurt-qumursqa va kalamush sichqonlar 

hamda kemiruvchi hayvonlar ham tog’    jinslarini mexanikaviy parchalashda 

ishtirok etadi. Bu nurashlar natijasida tog’ jinslari parchalanib, turli kattalikdagi 

ona jins paydo bo’ladi. Shu jinsdan keyinchalik tuproq hosil bo’ladi. Tuproq hosil 

bo’lishi ona jinsi orasida tirik organizmlarning vujudga kelishi bilan boshlanadi. 

Mikroorganizmlar ona jinsi tarkibida suvda erigan moddalarni o’zlashtiradi, 

organik moddalar hosil qiladi va mikroorganizm qoldiqlarining chirishi natijasida 

dastlabki tuproq hosil bo’la boshlaydi.  

Keyinchalik ularda suv rejim hamda o’simliklarning D.N. Pryanishnikov va 

shogirdlarining tadqiqotlari asosida o’simliklar hayotida ammiak va nitrat 

shakldagi azot teng kuchli ekanligi aniqlangan. Tuproq muhiti mo’tadil bo’lsa 

o’simliklar ammiak shaklidagi azotni nitratlarga qaraganda yaxshi o’zlashtiradi. 

Nordon muhitda esa aksincha, nitrat shaklidagi azot yaxshiroq o’zlashtiradi. 

Tuproqda kalsiy magniy va kalsiyning ko’p bo’lishi ammiak, azotni, fosforning 

---

molligi esa nitratlarning o’zlashtirilishi uchun qulay sharoit yaratadi. Tuproqda 

malibden tanqisligi nitratning qaytarilishini sekinlashtiriladi va o’simlikni ayni 

shakldagi azotni assimilyatsiyalashuvini cheklaydi.  

Tuproqdagi azot miqdori va azotli birikmalar dinamikasi 

A.P.Vinogrodov ma’lumotiga ko’ra azot yer qobig’i massasining 2,3x10 

-2

 

% tashkil qiladi. zahirasi bir necha 10 mlrd ga yetadi. Tuproq azotning asosiy 

qismi murakkab organik birikmalar tarkibiga kiradi. Yer qobig’idagi azotning bir 

qismi ammoniyning almashinmasdan yutulgan ionlar shaklida bo’lib, 

alyomosilikatli minerallarning kristall  panjarasida ushlab turadi. Bir muncha 

kamdir. Azot bilan oziqlantirish sharoitlari o’simliklarning o’sishi va rivojlanishiga 

kuchli tasir ko’rsatadi. Azot tanqis bo’lgan sharoitda o’simliklarning o’sishi keskin 

sekinlashadi. Barglari maydalashib, och yashil tusga kiradi, ancha erta sarg’ayadi. 

Poyasi ingichka tortib yaxshi shoxlanmaydi. Hosil organlarning shakllanishi, 

rivojlanishi va donning quyilishi yomonlashadi.  

        Azot bilan meyorda oziqlantirilgan o’simliklarda oqsil moddalar jadal 

sintezlanadi. O’simliklarning o’sishi va hayot faoliyati kuchayadi, uzoq davom 

etadi, barglarning qurishi sekinlashadi baquvvat poya va toq yashil tusdagi barglar 

shakllanadi, o’sishi shohlanish hamda hosil organlarining rivojlanishi yaxshilanadi, 

natijada hosil va uning tarkibidagi oqsil miqdori ko’payadi.  Lekin o’sish davrida 

bir tomonlama azot bilan oziqlantirishga ruju qoyish hosilning pishib yetilishini 

orqaga suradi.  

O’sish jarayonlari kuchli rivojlanib, o’simlikning g’ovlab ketishiga sabab 

bo’ladi. Hosil sifati shuningdek qo’llaniladigan azotli o’g’it turiga ham bog’liq. 

Masalan ammiakli azot bilan oziqlanadigan o’simlik  hujayralarining 

qaytaruvchanlik nitrat shaklidagi azot qo’llanilganda esa oksidlovchilik qobiliyati 

kuchayadi. Urug’ uglevodlarga o’simliklar ammiakni o’zlashtiradi va tuproqqa 

ammiakli azot urug’larini o’g’itlarini kiritish ularga ijobiy tasir ko’rsatadi.  

---

Nuklein kislotalar oqsil sintezida sinch  (karkas) vazifasini o’taydi. Ular 

aminokislotalarning birikishidan hosil  bo’ladigan peptid bog’lar hisobiga turli 

tuman oqsil molekulalar yuzaga keladi. O’simliklar tanasida oqsil sintezi bilan bir 

qatorda ularning parchalanishi ham sodir bo’ladi. Oqsil gidrolizida proteza 

fermentlari katolizator vazifasini o’taydi. Oqsilning parchalanishidan hosil 

bo’ladigan ammiak o’simlik  to’qimalarida to’planmaydi, balki dikarbon 

aminokislotalar sintezga sarflanadi. Ular esa oz navbatida oqsil va boshqa azotli 

birikmalarning biosintezida ishtirok etadi. Demak azotli organik birikmalar hosil 

bo’lishi va parchalanishining murakkab zanjiri ammiakdan boshlanib, ammiakda 

tugaydi. Shu bois akademik D.N Pryanishnikov ammiak o’simliklarda azot 

moddalari almashinuvining alfasi ham amegasi hamdir degan edi.  

O’simliklarda azotli moddalar almashinuvi butin vegetatsiya davrida sodir 

bo’ladi. Lekin ularning surati va harakat o’sishi va rivojlanishi turli davrlarda 

turlcha kechadi. Masalan, urug’ining unishi jarayonida endosperma urug’ palladagi 

zahira oqsil aminokislotalarga qadar parchalanadi. Ularning oqsidlanishidan 

ammiak hosil bo’ladi va aminokislotalar hamda ammiaklarning keyinchalik oqsil 

va boshqa organik birikmalar sintezida ishtirok etadi. O’simlikda fotosintezga 

qabul yashil barg paydo bo’lgach oqsil sintezi tashqi muhit tuproqdan yutuladigan 

azot hisobiga ketadi. Tuproqdan eng ko’p azot o’simliklar jadal rivojlanib tana 

qoyadigan davrida o’zlashtiriladi.  

Ayni paytning o’zida oqsilning parchalanishi ham sodir bo’ladi. Yosh 

o’sayotgan a’zolardan oqsil sintezi ustunlik qilsa, qari o’sishdan to’xtagan 

a’zolarda oqsilning parchalanishi kuchliroq namoyon bo’ladi. Azot almashinuvi 

jadalligiga bog’liq ravishda o’simlik  tanasining turli a’zolarida azotning qayti 

taqsimlanishi kuzatiladi. Masalan,  jismonan charchagan a’zolarda asosan qari 

barglarda oqsil gidrolizi sodir bo’ladi va gidroliz mahsulotlari yosh a’zolar tomon 

harakatlanadi. Urug’ shakllanadigan davrda bardagi oqsil moddalar jadal 

parchalanib, hosil bo’ladigan aminokislotalar pishib yetiladigan urug’larga oqib 

o’tadi va shu yerda oqsilga aylanadi. Barglar azotga boy bo’lib, poya va ildizlarga 

---

uning miqdori kislotalarning qayta almashishiga moyilligi ularning moddalar 

almashinuvida juda katta ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi.  

Qayta aminlanishi jarayoni oqsil sintezi va aminokislotalarning 

dezaminlanishida  muhim ahamiyatga ega. Dezmenlanish aminokislotadan amino 

guruhni tortib olinishi natijasida ammiak va kislota hosil bo’ladi. O’simlik  

tomonidan qayta ishlangan kislota uglevodga aylanadi ammiak esa yana 

aminlanish jarayonida ishtirok etadi. Bundan tashqari ammiak asparogen va 

glutamin  kislotalar bilan ta’sirlashib, aminokarbon kislotalarning amidlarini hosil 

qiladi.  

COOH-CH-NH

2 -

CH

2 -

COOH+NH

3

->

-H2O 

  

Asparogen kislota  

CONH

2 –

CH-NH

2-

CH

2-

COOH 

Asparogen kislotalarining amidi D.N.Pryanishnikov amidlar, uglevodlar 

tanqisligi tufayli o’simlik  tasirida ammiakning ortiqcha to’planishining oldini 

olishi isbotlandi. Tarkibida uglevod zahirasi ham urug’larning masalan,  qand 

lavlagining unub chiqishida o’simlik  tanasida ortiqcha miqdorda kiradigan 

ammiak aminokislotalar sintezida to’la sarflanmaydi. To’qimalarda to’planib, 

o’simlikni zaharlaydi. Qaytarilmasdan o’simlik  tarkibiga o’sadigan nitrat 

shaklidagi azot o’simliklari uchun zararsiz bo’lib, to’qimalarda ko’p miqdorda 

to’planishi mumkin. Lekin qishloq  ho’jalik mahsulotlari tarkibida nitratlarning 

ma’lum darajadan oshib ketishi, ularni istemol qilgan hayvon va insonlarga zararli 

ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga asparogen va glyutanin kislotalar fermentlar 

ishtorokida qayta aminlash yo’li bilan amin guruhlarini boshqa kislotalarga berish 

hususiyatiga ega. Qayta aminlanish tegishli ferment ta’sirida aminokislotalar 

ta’sirida qayta aminlanish yuzaga keladi. Amin guruhini ketakislota 

ko’chirilishidir.  

 

---

I.

 

COOH-CH2-CH

2-

NH

2-

CH-COOH+CH

3

 –CO-COOH  

Asparogen kislota               pirauzum kislota 

CH

3-

CHNH

2-

COOH+COOH-CH

2

-CO-COOH 

Shovulsirka kislota 

II.

 

COOH-CH-NH

2

-CH

2

-CH

2

-COOH+CH

3

-CO-COOH 

Glyutamin kislota              pirauzum kislota 

CH

3

-CH -NH

2

-COOH+COOH-CH

2-

CH

2-

CO-COOH 

Alanin                     a-ketoglutar kislota 

O’simliklar tanasidagi glutamin va asparogen  

II bosqich 

COOH-C=NH-CH

2-

COOH+COOH-CH- NH

2-

 CH

2-

 COOH  

 Asparogen kislota  

      Ayni shu yo’l bilan ketagulitar kislota va ammiakdan gulitamin kislota hosil 

bo’ladi. Shuningdek asporogen kislota ammiakning fumor kislota ( COOH - CH = 

CH  -  COOH ) ga to’g’ridan birikadi. Aminokislotalar sintezi uchun azot faqat 

qaytarilgan shaklda bo’lishi lozim, nitrat va nitratlar karbon kislota hosil bo’lishi 

bilan bevosita bog’liq. O’simlik  tanasida uglevodlar zahirasi yetarli bo’lsa nitrat 

shakldagi azot fermentining ishtirokida ildizning o’zidayoq ammiakka aylanadi. 

Uni quyidagicha ifodalash mumkin.  

NHO

3

 = NHO

2

 ( NHO

2

 ) = NH

2

 OH= NH

3

 

 Nitrat kislotadan ammiak hosil bo’lishi ko’p bosqichli bo’lib, bunda bir qator 

fermentlar katalizator vazifasini bajaradi.  

1.

 

NHO

3

 + H

2



HNO

2

 + H

2

O 

2.

 

2HNO

2

 + 2H

2



H

2

N

2

O

2

 + 2H

2

O 

3.

 

H

2

 N

2

 O

2

 + 2H

2



NH

2

 OH 

4.

 

NH

2

 OH+H

2



NH

3

+H

2

O 

 

---

Nitratlardan ammiak hosil bo’lishidan ishtirok etadigan fermentlar memolo 

floroteiblar deb nomlanadi. Azotning o’simliklar oziqlanishidagi ahamiyati azot 

o’simliklar uchun zarur oziq elementlardan biridir. U barcha oddiy va murakkab 

oqsillar nuklein kislotalar (RNK va DNK) xlorofil fosfidlar aloqadorligi ayrim 

davrlarda va fermentlar tarkibiga kiradi. O’simliklar oziqlanishida oziq manbai 

bo’lib, ammoniy va nitrat tuzlari hizmat qiladi. O’simliklar tomonidan azotning 

o’zlashtirilishi murakkab jarayonlar asosida ketadi va ammiakning tegishli organik 

kislotalar keto guruhi bilan hosil qiladigan aminokislotalar sintezlanadigan oqsil 

nuklein kislotalar birikmasi molekulasi birikishi bilan yakunlanadi. Muzkur 

jarayoni aminlanish deyiladi. O’simliklardagi anaerob va aerob nafas olishning 

birinchi bosqichida uglevodlarning parchalanishidan hosil bo’ladigan preazon 

shovulsirka ketaglutar va boshqa keta korbon kislotalar bevosita aminlashga ancha 

moildir. Ketokislotalarning ammiak ta’sirida to’g’ridan to’g’ri aminlanishi 

o’simliklardagi aminokislotalar sintezining asosiy yo’nalishi hisoblanadi. Bu 2 

bosqich ammiak va ketokislotalar aminokislota va suv 2-bosqichida esa 

aminokislotalarning qaytarilishidan aminokislota hosil bo’ladi.  

I bosqich  

COOH – CO- CH

2

 COOH 



 COOH - C = NH

2-

 COOH + H

2

O 

Shovulsirka kislota         aminoshovul sirka kislota 

Tuproq faunasini chirish jarayonidagi ishtiroki yaqin davrlargacha tabiatda 

moddalar aylanishi jarayonida asosan o’simlik  qoldiqlari parchalanib, 

minerallashtirilgan va organik moddalarni sintezlaydigan organizmlar uchun yani 

yashil o’simliklar va mikroorganizmlarning ahamiyati etiborga olinadi. 

Hayvonlarning ahamiyati etibordan chetda qolib ketaverardi.  

I.P.Babeyeva, G.N.Zenova 1983 tuproqda juda xilma-xil hayvonlar hayot 

kechiradi ular orasida bir hujayrali imillab yuruvchilar, nematodalar, enliteridlar, 

Yomg’ir chuvalchanglari, molyuskalar, zahkashlar, kanalar, hashoratlar, oq 

dumlilar uchraydi. Hayvonlar tuproq biomassasining 25-30% ini tashkil etadi. 

---

Tuproqdagi umurtqasiz biomassasi 1 ga maydonga 35 tonnaga yetkan (Kiryonava 

E.S . Kral 1969) ko’pchilik hayvonlar tuproqning eng ustki yuza qismida tarqalgan 

bo’lib, haydalma 0-30 qatlamida uchraydi. Tuproqqa tushgan organik qoldiqlarni 

parchalanishida tuproq hayvonlarining ahamiyati juda muhimdir. O’simlik 

 

ildizlarining tuproqda parchalanishi yil davomida tuproqqa tushayotgan organik 

moddalarning miqdori so’layotgan o’simlik  qoldiqlari va yuqori o’simliklar 

hayotiy chiqaradigan organik qoldiqlarni chirishini tezlashtirish maqsadida 

foydalanish ustida kuzatish olib borgan O’zbekiston F.A. Zoologiya institutining 

olimlari A.F. Mandugin, J.A.Azimov, Y.A.Ilhomovich, P.N.Ahmerov, 

F.Q.Qobilov(1995) Eiseniya va Allaborhora urug’ning qiyosiy marfofunksional 

tafsifi bo’yicha tadqiqot olib borishdi. B.S.Salimov 1997 qizil Kalifornia 

chuvalchangida organik qoldiqlarni chirishini tezlashtirish maqsadida foydalanish 

ustida kuzatish olib bordi. To’kilgan qoldiqlarning tuproqda to’shalmaga aylanishi 

organizmlarning murakkab tuproq faunasini  

 

 

5 rasm. Tuproqda yashovchi organizmlarning oziq zanjiri. 

---

 o’simlik  ildizlarining tuproqda parchalanishi yil davomida tuproqqa tushayotgan 

organik moddalarning asosiy miqdori so’layotgan o’simlik  qoldiqlari va yoqori 

o’simliklar hayotiy chiqaradigan suyukliklardan iborat. 1 yil davomida to’kilgan 

o’simlik  qoldiqlarining massasi 20x 10

9

  dan 50x 10

9

  tonnaga yetadi. To’kilgan 

qoldiqlarning tuproqda to’shalmaga aylanishi organizmlarning murakkab 

birlashmasi tuproq faunasi vakillari tomonidan amalga oshiriladi. 

 Parchalanishning harakteri va tezligi 3 ta asosiy faktorlar aniqlanadi bular 

o’simlik  tarkibi materiali suv temir tizimi va parchalovchi organizmlar 

komplekslari orqali amalga oshiriladi. Parchalanish jarayonida o’simlik 

 

qoldiqlarining bir bo’lagi to’liq minerallashadi. Boshqalari konservatsiyalanadi 

uchinchisi esa gumusga qoshiladi. Ayrim ko’rsatkichlarga qaraganda nematodalar 

tuproqda mikroorganizmlarni juda katta miqdo’rini hazm qiladi. Misol uchun 

Dania yaylovlarida ular yiliga 800 kg/ga mikrobiomassani utilizatsiya qiladi. 

nematodalar ishtirokida tuproqda parchalanish tezligi bir necha barobar oshadi. 

Masalan,  N. Fitova va B.A. Bizovalarning labarotoriya usuli natijasini 

ko’rsatkichlari bo’yicha nematodalar tasirida moddalar parchalanishining tezligi 10 

% dan 100 % gacha oshadi. 

 Tuproq hosil bo’lishida mikroorganizmlarning ahamiyati tuproq hosil 

bo’lishi jarayoni yaxshilanadi. Janubiy hududlarda yomg’ir chuvalchanglari 

allabaphora gordejey milk A. Astaldra, A. Faetida suv A. Kostritsa, A. Josyenis 

turlarini tuproqqa tasiri ustida kuzatishlar olib borilgan. Yomg’ir chuvalchangining 

vertikal  yo’nalishdagi yo’llari uzoq vaqt saqlanib qoladi va bu yo’llardan ulardan 

yana qayta foydalanishini aniqlagan. 

 K.R. Borley (1961) ning malunot berishicha yomg’ir chuvalchangining 

allabophora qolginasi V. Tishler 1971 yil kuzatishicha yomg’ir chuvalchangi 

koproltida mikroorganizmlar oddiy tuproq zararkunandalarda nisbatan 33% ko’p 

uchraydi. Tuproqda havo yetarli bo’lsa undagi o’simlik qoldiqlari tez chiriydigan 

va oson o’zlashtirgan moddalarga aylanadi. Tuproqda havo yetarli bo’lmasa 

tezlashishida mikroorganizmlarning roli ayniqsa katta. Ular o’simlik qoldiqlarining 

---

chirishida yordam beradi. Tuproqda organik moddalar qanchalik ko’p bo’lsa, 

mikroorganizmlar ham shuncha ko’payadi. Bir gektar yerning haydalma qatlamida 

orta hisobda 4-5 tonnaga yaqin bakteriyalar va mikroorganizmlar yashaydi.  

    Tuproqdagi bakteriyalar va mikroorganizmlar aerob (havoli) hamda anaerob 

(havosiz)  sharoitda yashab rivojlanadi. Zanburug’lar, bakteriyalar hayoti uchun 

noqulay bo’lgan kislotali muhitda hayot kechiradi. Ular o’simlik va hayvon 

qoldiqlarining parchalanishida muhim rol o’ynaydilar. Yomg’ir chuvalchangining 

tuproq hosil bo’lishi va uning hosildorligini saqlab qolishda muhim ahamiyatga 

ega ekanligi ilk bor 1837 yilda Ch. Darvin (1936) fanga ma’lum qilgan edi. 

Keyinchalik tuproqshunos olim G.N. Vusovskiy (1898, 1899, 1900, 1901 a, 1901 

b,1906, 1923, 1930) XIX asrning ohiri XX asrning boshlarida Rassiyaning qora 

tuprog’i chirish sekinlashadi.  

Bakteriya  va zamburug’larning yashashi hamda ko’payishida tuproq 

harorati, namligi, havosi, reaksiyasi va ona jinsi muhim ro’l o’ynaydi. Tuproqdagi 

mikroorganizmlar faqat o’simlik qoldiqlarini chiritibgina qolmay o’zlari ham 

nobut bo’lib tuproqni chirindi moddalar bilan bo’yitadi. Mavsumiy iqlim sharoitida 

tuproq sezuvchan hayvonlari, jumladan yomg’ir chuvalchanglari iqlimning 

o’zgarishiga o’ta sezuvchan bo’lishadi. Ular bahor va kuz oylari tuproqning yuza 

qatlamida to’planishi va qish fasllarida esa chuqur qatlamlariga ko’chishi 

aniqlangan. Zicci 1959; Radu, Ragojanu-gresea, Tent-Dan 1962; Rainecka 1969; 

Gulyarov 1947, 1954, 1964; Valiyev 1950; Atlavinit 1975, 1990; Soklov 1956; 

Mamitov 1952, 1953; Brodskiy 1937; Dimo 1938; bulardan tashqari juda ko’p 

olimlar o’z xissalarini qo’shganlar va ularni fanga  kiritganlar. Alimjonov 1946; 

Sattarov, Mavlonov, Usmonova, Tursunov 1991; Valixonov 1994 va boshqalar. 

Shveysariyalik stokli (1929) va Chexoslavakiyalik Zajon  C, Ambroz (1967) 

yomg’ir chuvalchanglarning koprolitlari iqlimning o’zgarishi bilan ko’payishi yoki 

kamayishi kuzatilgan.  

Germaniyalik Baltzer (1956) haroratning o’zgarishi yomg’ir 

chuvalcchaanglarining har xil turlarida jinsiy  organlarning rivojlanishiga turlicha 

---

ta’sir ko’rsatishini aniqlangan. O.M. Mavlonov va G X Axmedovning “Tuproq 

zoologiyasi” (1992) oquv qo’llanmasida hayvonlarning tuproqda yashashiga 

moslashuvi tarqalishi va harakatlanishi, ularning tuproq xosil bo’lishidagi 

axamiyati hamda boshqa tuproq hayvonlari  va mikro organizmlar bilan o‘zaro 

munosabatlari, yomg’ir chuvalchanglarining  intraduksiyasi kabi masalalar 

ustidahxam yo’xtalib o’tdilar.  

Mualliflar yer yuzasida tarqalgan yomg’ir chuvalchanglarini qisqacha 

ta’riflash bilan birga  respublikamiz suvg’oriladigan maydonlarda keng 

tarqalganligini qayt qilishadi.  O.P. Atlavinite (1990)  Litvada o’zining ko’p yillig 

tajribalari asosida  tabiiy biotsenoz va  agrotsinozlarda yomg’ir 

chuvalchanglarining axamiyati boshqa organizmlar bilan biotik aloqalari qishloq  

xo’jaligi o’simliklar qoldiqlari va ularga bo’lgan ta’siri  tuproqdagi indikotorlar 

zususiyati turlar soni biomossosi hamda vertikol migrotsiyasi borasida ko’plab 

yangi ma’lumotlar keltiradi.  

T . C . Vsevolodova –  Perel va bosqalar (1995) rossiya o’rmonlarining 

janubiy qismida yomg’ir chuvalchanglari va boshqa umurtqasiz  tuproq hayvonlari 

bilan birga kompleks tarqalishlari ustida izlanishlar olib borishgan. Ular va boshqa 

tadqiqotcxilarining Rossiya o’rmonlarida o’tkazilgan ilmiy ekspeditsiyalari tufayli  

yomg’irchuvalchanglari to’shalmaning chirishidagi axamiyati, tarqalishi, 

ekologiyasi va sistemetikasi bo’yicha ko’pgina ma’lumotlar to’plangan. 

 Yomg’ir chuvalchanglarining madniy osimliklarga ta’siri, boshqa tuproq 

mikroorganizmlari bilan o’zaro munosabatlari, tuproqni vitaminlar va o’simlik 

chirindilari bilan bo’yitib uning kimyoviy tarkibiga ta’sir ko’rsatishi borasidaham 

talaygina ishlar olibborilgan. (Subursev 1900; Strigonova 1968,1982; Budavitsene 

1969; Kozlovskaya 1969;  Djangaliyev 1969; Zlo’tin 1969;  Moteyev 1969; Ulin 

1969; Gilyarov 1982; Xotko  va boshqalar 1982 Saravniski,  Saparbekov 

1988;Kulikov 1992; Bse volodova –  Perol va boshqalar 1992 koshiyeva 1995,  

Shaykin 1995; Atelyanyuk vaboshqalar 1996 , Igonin 1997 va boshqalar).  

---

Mikroorganizmlarni  qaysi biri chirituvchi va har xil o’lchamdagi 

katakchalarga solingan o’simlik qoldiqlarini qaysi turi qatnashi va qanchalik aktiv 

qatnashishini aniqlash maqsadida  axlat xaltachalariga solinib qo’yiladi. Axlat 

xaltachasiga  ma’lum og’irlikda solingan o’simlik qoldiqlarini dalada qoldirganda  

oldingi massasidan keyingisi kamayib  qoladi. Har xil xajmdagi kataklar tuproqda 

yashovchi jonivorlarning o’rnashib olishiga imkon  beradi. Natijada chirindining 

diferensial o’lchov normasini topish mumkin (mikrofauna, mizofauna, mikrofauna 

katta katakda yashovchilar (mizofauna, mikrafauna o’rta katakda yashovchilar), 

(mikrofauno xaltachaning kichik katagida yashovchilar). 

6-rasm. Har xil o’lchamdagi axlat  xaltachasiga kiradiganmikro organizimlar 

 

---

  O’zbekiston respublikasi jamo xo’jaliklarida  har xil tuproq tiplari, 

tipchalari uchraydi. Masalan,  sur tuproqlar, yani oddiy sur tuproq, ochsur tuproq, 

o’tloqli sur tuproq, o’tloqli tuproq allayavial o’tloqli tuproq  dasht zonasining 

o’tloq tuprog’i,  olvial qayir tuproq. Yuqorida qayd  qilingan tuproq turlarida 

uchraydigan mikroorganizmlarning soni xam  har xil.  Jumladan oddiy sur 

tuproqlarda umumiy soni  bir gramda 1-5 milliardgacha , och sur tuproqda 0,5 – 2 

miliard mikroorganizmlari bor.  

Tuproq mikroorganizmlari bakteriyalar, aktinomitsetlar, zamburug’lar, 

mikroskopik suv o’tlari ko’k yashil suv o’tlari eng sodda jonvorlardan iborat.  U 

umuman tuproq tirik mitti organizmlarining yashab xayot  kechiradigan makoni 

xisoblanadi. Tuproq biotasi tuproqda xayot kechiradigan yoki u bilan biron 

darajada bog’langan tirik organizmlardan iborat. 

Biota tarkibiga o’simliklarning yer osti qisimlari bakteriyalar , zamburug’lar, 

suv o’tlari va hayvonlarning turli istemetik gruppalari kiradi. Tuproq biotasi 

tarkibiga kiruvchi hayvonlar juda xilma xil bo’lib, ular katta-  kichikligi tuproq 

bilan bog’lanish darajasi oziqlanishini usuli va boshqa xususiyatlari bilan bir-

biridan farq qiladi. Tuproqda yashaydigan barcha hayvonlar tuproq faunasini 

tashkil etadi. Ularni katta kichkligi bilan bir-biridan farq qiluvchi 5 ta guruhga 

ajratish mumkin. 

1-guruh. Nanofauna-juda mayda uzunligi 5 mikron (mkm) gacha bo’lgan 

mikroskopik hayvonlardan iborat. Bu guruppaga bir  xujayrali hayvonlar (soxta 

oyoqlilqar, xilchinlilar, infuzuliyalar) ning xamma turlari hamda kanalar imillab 

yuruvchilar nematodalar, bosh aylang’ichlar va oq dumlilarning bir qancha 

vakillari kiradi. Bir metr kvadratda tuproqdagi nonofuna bir necha o’ng mingdan  

milliardgacha bo’lishi mumkin .  

2- guruh mikrofounaga  uzunligi 150 mkm dan 1.3 gacha bo’lg an hayvonlar ( 

nematodalar, og’iz aylangichlar, kanalar, imillab yuruvchilar, oq dumlilar, 

---

simfinlar ) kiradi . Ularning 1 m

2

 dagi miqdori yani bir necha mingdan bir necha 

yuz miliongacha yetishi mumkin. 

 3-guruh-mezofauna tarkibiga uzunligi 1,3 mm dan 10mm bo’lgan, hayvonlar 

kiradi. Mezofauna orgimchaklar, ko’p oyoqlilar,  hashoratlar, etititriedlar va 

zahkashlarning asosiy ko’pchilik qismidan hamda molyuskalar, kanalar, oq 

dumlilarning birqancha turlaridan tarkib topadi. Ularni 1m

2

  ko’pchilik qismidan 

hamda tuproqda o’nlab hatdo yuzlab uchrashi mumkin.  

4-guruh-makrofauna uzunligi 1 sm dan 8 sm gacha bo’lgan hayvonlar, ko’pchilik 

mollyuskalar hamda ko’p oyoqlilar, hashoratlar, zahkashlar va entitedlarning 

birqancha turlaridan tashkil topgan.  

5-guruh-megafaunani uzunligi 8 sm dan katta bo’lgan hayvonlar  (asosan 

kemiruvchilar, yer qazarlar hamda hashoratlar va yomg’ir chuvalchanglarining 

birqancha turlari) tashkil etadi.  

Tuproq biotasi tarkibiga kiruvchi hayvonlar tuproqda hayot kechirish 

davrining uzoq yoki qisqa bo’lishiga binoan 3 guruxga ajratiladi. 

1.

 

Giobiontlar (tuproqda doimiy hayot kechiradiganlar) yomg’ir 

chuvalchanglari enhititreidlar, kanalar, ko’p oyoqlilar, oq 

dumlilar, nematodalar, og’iz aylangichlilardan iborat.  

2.

 

2  guruh giofillarga hayo’tining faqat bir qismini tuproqda 

o’tkazadigan hayvonlar (qonho’r kanalar, ayrim hashoratlar va 

ularning lichinkalari kiradi.  

3.

 

3 guruh gioksinlarga-tuproqda vaqtincha yashovchi yoki undan 

vaqtinchalik boshpana ornida foydalanuvchi hayvonlar 

(chigirtgalar, kanalar, o’rgimchak simonlar) kiradi. Tuproq 

unumdorligini oshirishda o’g’itlarning ahamiyati kattadir. 

      O’g’itlar o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi uchun tuproqda qulay sharoit 

yaratadi. Natijada ekinlarning hosildorligi oshib, mahsulot sifati yaxshilanadi. 

Tuproqdagi oziq moddalar o’simliklarning normal o’sib mo’l hosil berishi uchun 

---

to’liq yetishtirish, oziq moddalar yetishmaydi. O’simliklarda azot, fosfor va kaliy 

elementlariga bo’lgan talab ayniqsa katta bo’ladi. Zero ekinlardan mo’l hosil 

yetishtirish uchun yerga shu elementlarni berish zarur. O’g’itlar 3 xil bo’ladi. 

Organik o’g’itlar. Organik o’g’itlar hujayra, yani hojaliklarning o’zida tayorlanadi, 

shuning uchun ularni mahalliy o’g’itlar deb ham ataladi. Organik o’g’it, go’ng 

shartog’i, parranda go’ngi, torf, kompost. Hayvonot qoldiqlarining chirindilari  va 

boshqalar kiradi. Ularning tarkibida o’simliklar uchun zarur bo’lgan aziq 

elementlarning ko’pchiligi bor.  

Organik o’g’itlar o’simliklarning azot, fosfor, kaliy va boshqa oziq 

elementlar bilan ta’minlashdan tashqari tuproq hususiyatini yani unumdorligini 

oshirib suv va havo almashinuvini yaxshilaydi. Undagi biologik jarayonlarni 

aniqlashtiradi. Go’ng tarkibida o’simlik uchun zarur oziq moddalari bo’lgan 

organik o’g’it ham mavjuddir. Uning tarkibi mollar tagiga tashlangan to’shalmaga 

bopgliq. To’shalma sifatida sholi paholi bugdoy poyalari, paholi, nishxortga 

chiqqan pichan va boshqa o’simliklarning qoldiqlaridan foydalaninsh mumkin. 

To’shama go’ng shaltog’ini yaxshi shimadi. Hayvon go’ngi bilan aralashadi va 

uyumga bosilganda yaxshi zichlashib tarkibidagi azotning ko’p qismi saqlanib 

qoladi.  

Kompost. Organik va mineral o’g’itlarning aralashmasidan tayorlanadi yani 

organik moddalar go’ng  pichan qoldiqlari va boshqa hojalik chiqindilari mahsus 

joyda komiladi va malum vaqtgacha saqlab chiritiladi. Bu xildagi o’g’it tuproq 

hususiyatlarini yaxshilaydi unumdorlikni oshiradi. Gektariga 10-15 hisobida 

solinadi. Parranda go’ngi ekinlarga tez tasir etadigan bo’lib, tarkibida azot, fosfor, 

kaliy va boshqa oziq moddalar ko’p. Ipak qurti go’ngi va chirindisi ham tuproq 

unumdorligini va ekinlar hosilini oshiradi. Uni mineral yoki organik o’g’itlarga 

aralashtirilib, shudgorlashdan oldin solinadi. Ko’kak o’g’itlarini ham organik 

o’g’itlariga kiritish mumkin. Ko’kak o’g’itlari deb lyupin, ko’k nohat kabi 

dukkakli o’simlilarni mahsus o’stirilib gullashdan oldin haydab, tuproqqa 

aralashganda chirib, uni oziq moddalarga bo’yitadi.  

---

Tajriba natijalari taxlili. 

3 xil o’ramdagi 20. 250. 10000 mm kattalikda  

 

 

Xaltacha 

teshiklari 

kattaligi / kun