Umumiy astronomiyadan

II. KULMINATSIYA. YORITQICHLARNING KOORDINATALARINI ANIQLASH

Geografik koordinatalar sistemasi
	=  - geografik kenglama = - geografik uzunlama

Yoritqich (M nuqta) gorizontdan yuqoriga ko’tarilib borgan holda yuqori kulminatsiyada osmon meridianini kesib o’tadi. Bu momentda uning soat burchagi t=0^h, gorizontdan balandligi esa maksimal qiymatga erishadi. Quyi kulminatsiyada yoritqich (М^/ nuqta) zenitdan eng uzoqda turadi, uning soat burchagi t=12^h, gorizontdan balandligi esa minimal qiymatga erishadi (yoki yoritqich gorizontdan pastda joylashadi).

Yoritqichning yuqori kulminatsiyasida uning og’ishi, zenit masofasi va kuzatuv joyining kenglamasi quyidagi formula orqali bog’lanadi z= (-). "+" ishora kulminatsiya zenitdan janubda bo’lganda, "-" ishora esa shimolda bo’lganda olinadi.

4 - namuna. Yoritqichning balandligi quyi kulminatsiyada quyidagi formula bilan ifodalanishini isbotlang: h=+-90⁰.

Yechimi: Yuqoridagi rasmda keltirilgan, quyi kulminatsiyadagi М^/ nuqtani olamiz. Burchak М^/OQ^/ yoritqichning og’ishiga teng, NOQ^/ burchak NOQ^/=90⁰- ga, М^/ON burchak esa М^/ON=h ga teng. Rasmdan ko’rinadiki,

М^/ON= М^/OQ^/-NOQ^/ ,

yoki

h= - (90⁰- )= +-90⁰.

5 - namuna. Yulduz olam qutbidan 48⁰ uzoqlikda turibdi. Tbilisida (=41⁰43^/) uni hamma vaqt gorizont ustida ko’rishimiz mumkinmi?

p=48^0	Yechimi:
=41^043^/	Masalani quyidagicha tushinish mumkin: yulduz Tbilisida turgan kuzatuvchi uchun chiquvchi va botuvchimi? Buning uchun yulduzning chiqish va botish shartlarini tekshirish kerak: ||<90^0-||. p+ = 90^0 bo’lgani uchun, yulduzning og’ishi =42^0 ekanligi va 90^0-|| farq 48^017^/ ga tengligi kelib chiqadi. Demak, 42^0<48^017^/ tengsizlik o’rinli va yulduz ham chiquvchi ham botuvchi hisoblanadi. Shuning uchun bu yulduz Tbilisida ayrim vaqtlar (botganda) ko’rinmaydi. Javob: hamma vaqt emas, chunki yuldiz Tbilisi uchun ham botadigan ham chiqadigan yulduz hisoblanadi.
=?

6 - namuna. Toshkent (=41⁰43^/) uchun meridianda yozgi (qishki) quyosh turish kunida Quyoshning balandligi nimaga teng?

=41^043^/	Yechimi:	Quyosh gorizontdan baland turib meridianni kesib o’tgani uchun gap uning yuqori kulminatsiyasi haqida bormoqda. Yozgi (qishki) quyosh turish kunida Quyoshning og’ishi Q=23^027^/= ga teng. "+" – yozgi quyosh turishi va "-" – qishki quyosh turishi uchun.
hQ=?
	Yuqori kulminatsiyada Quyoshning balandligi quyidagi formuladan topiladi: hQ=90^0- +Q =90^0- . Demak, yozgi quyosh turish kuni uchun hQ=72^007^/, qishki quyosh turish kuni uchun hQ=25^013^/. Javob: 72^007^/ va 25^013^/.

Mustaqil yechish uchun misol va masalalar
27. Janubiy yarimsharlikdagi qanday og’ishiga ega yulduzlar Pulkovoda (  +5946^/), Toshkentda (  +4120^/) va Ashxobodda (  +3745^/) kuzatilishlari mumkin?

28. Zenitdan janub tomonda meridianda Quyosh diskining quyi qismi sekstant yordamida o’lchalganda uning balandligi 8421^/, Quyosh markazining og’ishi +1839^/ bo’lgandi. Quyoshning burchak diametri 32^/ ekanligini hisobga olgan holda joyning kenglamasini aniqlang.

29. Koordinatalari =0^h19^m4^s, =+0⁰13^/,2 bo’lgan yulduzga nisbatan sayyora meridianni 2^m19^s oldin kesib o’tdi. Bu vaqtda sayyoraning zenit masofasi yulduzning yuqori kulminatsiyasiga nisbatan 19^/,4 katta bo’lgan bo’lsa, sayyoraning koordinatalari nimaga teng?

30. Yulduz olamning shimoliy qutbidan 15⁰ uzoqlikda turibdi. Sankt-Peterburgda (=59⁰57^/) u hamma vaqt gorizont ustida ko’rinadimi?

31. Biror bir yulduz osmon meridianini Irkutsk shahrida (=52⁰16^/), shimol nuqtada va janub nuqtada kesib o’tishi mumkinmi? Yerning boshqa nuqtalarida bunday hodisa yuz berishi mumkinmi?

32. Gorizont ustida chiqishidan to botishigacha 180⁰ yoy chizadigan yulduz yuqori kulminatsiyasida zenitdan 55⁰ masofada turadi. Shu joyda osmon ekvatori va matematik gorizont orasidagi burchak nimaga teng?

33. Aravakash yulduz turkumining  si (=+45⁰54^/) quyi kulminatsiyasida gorizontda ko’rinadi. Kuzatish joyida olam qutbining gorizontdan balandligi nimaga teng?

34. Botmaydigan yulduz yuqori kulminatsiyasida zenitdan shimol tomonda zenit masofasi 29⁰47^/ ga teng uzoqlikda, quyi kulminatsiyada esa 41⁰49^/ uzoqlikda kuzatilgan. Kuzatish joyining geografik kenglamasi nimaga teng?

35. Berilgan  geografik kenglamada yulduzlarning umumiy soniga nisbatan uning qanday ulushi hech qachon botmaydigan hisoblanadi? Osmon sferasida yulduzlarni tekis taqsimlangan deb hisoblang.

36. Teodolit meridian tekisligida o’rnatilgan holda Katta Ayiq yulduz turkumi (=10^h57^m34^s, =62⁰8^/) ning kulminatsiyasi geografik kenglamasi =55⁰20^/ ga teng bo’lgan joyda davom etmoqda. Trubaning zenitdan uzoqlashish burchagini toping.