Umumiy astronomiya

2. Gazsimon tumanliklar. Oysiz, tim qorong‘u osmonda yulduzlararo gaz tumanligini hatto qurollanmagan ko‘z bilan ham ko‘rish mumkin. Masalan, eng mashhur bo‘lgan gaz tumanlik – Orion yulduz turkumida joylashgan bo‘lib, uning eni 6 pk gacha cho‘zilgan (7.8-rasm). Shuningdek, Qavs yulduz turkumida Laguna, Omega va Uchtarmoqli, Oqqush yulduz turkumida Shimoliy Amerika va Pelikan, Yakkashox yulduz turkumida Rozetka kabi taniqli gaz tumanliklar mavjud. Bu xildagi ja’mi obektlarning soni 400 ga yaqin.

a) b)
7.8 - rasm
Bu tumanliklarning spektri vodorodning N_ va N_, ikki marta qayta ionlashgan kislorodning OIII ta’qiqlangan chiziqlari ( 5007 Å va  4950 Å), azot va boshqa elementlarning emission chiziqlaridan tashkil topib, tutash spektri – juda xira fonda ko‘rinadi. Aksariyat hollarda tumanlikning ichida yoki uning yon atrofida qaynoq, spektri O yoki B0 sinfiga tegishli yulduz uchraydi. Bunday yulduz quvvatli ultrabinafsha nurlnishning manbai bo‘lib, unig yaqinida joylashgan tumanlik gazining atomlari tomonidan yutilib, ularni ionlanishiga va nurlanishga majbur etadi. Bunda yulduzning quvvatli ultrabinafsha nurlanishining asosiy qismi gaz atomlarini ionlashtirishga sarf bo‘lib, kam qismi, oqibatda issiqlikka aylanadigan elektronlar kinetik energiyasini orttirishga ketadi.
Ionlashgan gazda, erkin elektronlarning atom bilan bog‘langan holatga o‘tishi bilan kechadigan rekombinatsiya hodisasi kuzatilib, bunda atomlar, dastlab yutilgan qattiq ultrabinafsha nurlarining kvantlari o‘rniga, ko‘zga ko‘rinadigan diapazonda, nisbatan kam energiyali bir necha kvantlarda nurlanadi, boshqacha aytganda, fluoressensiya hodisasi ro‘y beradi.
Tumanlikda bu jarayon tufayli qaror topgan 10 K ga teng temperatura, bu tumanlikning issiqlik radionurlanishini hosil qiladi. Bunda elektronlarning o‘rtacha tezligi 500 km/s ga etadi. Bunday hol gaz spektrida atomlarning ta’qiqlangan emissiya chiziqlarining kuzatilishiga sabab bo‘ladi.
Neytral vodorodning Galaktika bo‘ylab taqsimlanishi
Vodorodning yulduzlararo fazodan joy olgan sovuq gazlari spektrida kuzatiladigan neytral chizig‘i, bu sohalarning fizik xossalarini va tabiatlarini qismangina o‘rganishga imkon beradi. Galaktikamizda neytral vodorodning taqsimlanishi to‘g‘risidagi to‘la ma’lumotni vodorodning bevosita nurlanishini o‘rganish asosida qo‘lga kiritish mumkin. Bunga neytral vodorodning, radiodiapazonda, 21 sm to‘lqindagi nurlanishlarini o‘rganish orqali erishiladi.
21 sm to‘lqin uzunligida nurlanayotgan vodorod atomining umumiy soni shu qadar ko‘pki, natijada galaktika tekisligida yotgan, qalinligi 1kpk li muhit 21 sm li radionurlanishlar uchun butunlay tiniq bo’lmagan holatda bo‘ladi. Shuning uchun ham Galaktika tekisligida yotgan neytral vodorod harakatsiz holda bo‘lganda, uni 1kpk li masofadan, ya’ni Galaktika radiusining 6 foizli qismidan narida ko‘rishning iloji yo‘q. Biroq, bu xol, faqat Galaktika markazi va unga qarama-qarshi yotgan yo‘nalishlar uchungina o‘rinli bo‘lib (chunki bu yo‘nalishlarda harakatlar nuriy chiziqga perpendikulyar bo‘lib, uning radial tashkil etuvchisi nolga teng bo‘ladi) qolgan barcha yo‘nalishlarda, Galaktikaning aylanishi tufayli, turli ob’ektlarning nuriy tezliklarining farqi, masofa ortishi bilan ortib boradi. SHuning uchun ham Galaktikaning nuriy tezlikning ma’lum qiymati bilan xarakterlanadigan turli sohalari, o‘rganilayotgan to‘lqin uzunligining doplercha siljishi tufayli 21 sm li to‘lqin uzunligidan sal uzunroq va sal qisqaroq “xususiy” to‘lqin uzunligi bilan nurlanadi. har bir to‘lqin uzunligiga mos radiospektr chizig‘ining profili, Galaktikamiz differensial aylanish effektining kattaligiga mos masofada gaz zichligi haqida ma’lumot beradi. Aynan shu yo‘l bilan aniqlangan neytral vodorodning Galaktikamizda taqsimlanishi – rasmda keltirilgan.

7.9 - rasm.
Rasmdan ko‘rinishicha neytral vodorodning Galaktikamizda taqsimlanishi bir tekis bo‘lmay, ma’lum darajada uning spiral strukturasini o‘zida aks qiladi. uzoq yulduzlardan kelayotgan nurlanishning qutblanishi haqidagi ma’lumotlar Galaktikamiz asosiy magnit maydonining kuch chiziqlari uning englari bo‘ylab yo‘nalganidan darak beradi.