Умумий ва тиббий психология



Download 6,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/50
Sana29.03.2023
Hajmi6,04 Mb.
#922974
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   50
Bog'liq
Umumiy va tibbiy psixologiya (Y.Fayziyev, E.Eshboyev)

куркув ва ш у
кабиларнинг 
х&ммаси
эмоционал кечинма- 
ларни нг хилма-хил турларидир, одамнинг вок,еликка булган 
турли субъектив муносабатидир. Субъектив кечинмалардан 
иборат булган эмоциялар ижобий ва салбий х,иссиётларга 
булинади.
Э м оционал кечинмалар организмдаги алох,ида ф изио­
логик ж араёнлар, узгаришлар билан боглик, эканлигини 
х,ар кунги тажриба курсатиб турибди. Масалан, эмоционал 
кечинм алар чогида кон айланиш и узгаради, юрак уриши 
тезлаш ади ёки сусаяди. Бир хил эмоционал кечинмалар 
чогида одам к,изаради, бошка бир хил эмоционал кечин­
малар чогида эса одам оцдради, ёки бузаради, терлаб кета- 
ди. Э м о ц и о н а л кечинм алар вак,тида наф ас олиш х.ам 
узгаради: айрим кечинмалар вактида нафас олиш тезлаш а­
ди, айрим кечинмалар вактида эса нафас олиш сусаяди. 
Ш унингдек, овкат хдзм кдлиш жараёнлари ва ички секре­
ция безларининг фаолияти хдм узгаради. Эмоционал жара­
ёнлар бутун организмнинг фаолиятига таъсир кдпади. Одам- 
даги эм оцияларни нг физиологик асоси аввало бош мия
www.ziyouz.com kutubxonasi


пустлогида содир буладиган жараёнлардир. Тажриба асоси- 
да шу нарса аникданганки, эмоционал ф аолиятнинг тар- 
киб топиш ида куйидаги тизимлар, чунончи гиппокамп, 
куриш думбок,чалари, гипоталамус, ретикуляр формация, 
лимб системаси иштирок этади. Бу х,осилаларнинг хдммаси 
катта ярим ш арларни мия стволининг олдинги чеккаси 
билан бирлаштирувчи мия гумбази атроф ида жойлашади. 
Кундаланг кесма к,илиб курилганда бу тизим га кирувчи 
х,осила гумбаз атрофида жойлашган булади. Бу шартли ра- 
вишда Папец доираси деб юритилади.
Инсонлардаги барча эмоционал р еакц и яларн и н г ре- 
ц еп ти в зо н а с и ёк и ко л л екто р и м и я гу м б ази устида 
буладиган камарсимон бурмадир. Э м оц и он ал импульслар 
камарсимон бурмалардан мия кр б и ги н и н г турли зонала- 
рига таркдлади, бу эса инсондаги эм о ц и о н ал реакциялар 
бойлиги ва равонлигини таъминлайди. Э м оциялар пайдо 
булиш тезлиги, кучи ва д аво м и й л и ги (барк,арорлиги) 
жих,атидан бир-биридан фарк, кдпади. Э м оционал кечин- 
малар турли лолларда турлича тезлик б и лан пайдо булади. 
Л екин шундай эмоционал кечинмалар б о рки , уларнинг 
к,ай даражада тез пайдо булганлигини белгилаш к,ийин ёки 
бутунлай белгилаб булмайди. Э м о ц и о н ал кечинм алар 
маълум кучга эга булади. Э м оциянинг кучи аввало ёк,имли 
ёки ёк,имсиз туйгуларнинг накдаар кучли булишидадир. 
Ш унинг учун \а м «жуда хурсанд б у л д и м » , «унчалик 
ёк,мади» ва шу каби иборалар иш латилади. Субъектив жи- 
х^тдан олганда, х,иссиётнинг кучи ш у х,иссиётни шахс- 
нинг нак,адар э\ти р о с ила кечираётганлиги билан х,ам бел- 
ги л ан ад и . Э м о ц и я л а р к,анча м у д д ат д а в о м к,илиши 
(барк,арорлиги) билан х,ам б и р -б и р и д ан фарк, к,илади. 
Пайдо булган кечинмалар узок, вак,т давом к,илса, бундай 
^ис-туйгулар барк,арор кечинмалар деб аталади.
КАЙФИЯТ
Кайфият — заиф ёки уртача кучга эга булган ва одатда 
анча барк^рор эмоционат холатдир. Одамдаги бирор кай­
ф ият бир неча кун, бир неча \аф та, би р неча ой ва ундан 
ортик, вацт давом цилиши мумкин. Кувнок. кайфият, маъ- 
юс кайфият, гамгин кайфият, газабли к ай ф и ят ва шу каби 
кайфиятлар, яхши ёки ёмон кайф иятлар булиб туриши
www.ziyouz.com kutubxonasi


хдммага маълум. Одамда турли кайф ият турлича сабаблар 
туфайли тугилиш и мумкин. Одамнинг шахсий ва ижтимо- 
ий хдётида содир булган бирор вок,еа мана шу хилдаги кай- 
ф иятнинг тугилиш ига сабаб булиши мумкин. Одамнинг 
барча рух^й жараёнларида ва фаолиятида кайфият катга 
роль уйнайди. Тасаввурлар ва ф икрларнингутиш идаги тез- 
ликка, ш унингдек, тасаввур ва ф икрларнинг мазмунига 
х,амда йуналиш ига кайфият таъсир к,илади.
К айф ият икки хил: ижобий ва салбий булади. Ижобий 
кайфият киш иларда муваффак^ят, кутаринки ру\, хушчак,- 
чаклик, севинч багишласа, салбий кайфият гамгинликка, 
маъюсликка, бушашишликка сабаб булади. Одамзод онгли- 
дир, бинобарин, у салбий кайфият билан курашмоги, маъ- 
юсликка, буш аш иш ликка, сабабсиз тажангликка берилмас- 
лиги лозим. Одамнинг узида ва бошк£ кишиларда бардам- 
лик, хурсандчилик, хушчак,чаклик кайфиятини тугдира би~ 
лиши унинг эн гях ш и хислатидир. Айникра бу хислат тибби- 
ёт ходимларида юк,ори даражада ривожланган булиши ке- 
рак.
ЭХ.ТИРОС
Эх,тирос— узок,давом этадиган ва баркдрор мавжуд була­
ди ган эмоционал х,олатдир. Лекин кайфиятдан эх,тироснинг 
фарк,и ш уки, эхтирос муайян хдракатга, муайян объектга 
муггасил интилиш да них,оятда кдгьий ифодаланган кучли 
эмоционал хдлатлир. Эхтирос хдмиша аник, бир нарсага 
кдратилган булади. Масалан, одамларда билимга, ихтиро- 
чиликка, мусикдга булган эх,тирос, мех,натга булган эх,ти- 
рос, тиббиётга булган эхтирос ва хрказо.
И. П. П авлов ёшларга ёзган хатида илмий тадк^кртсохд- 
сидаги эх,тироснинг буюк ахдмияти борлигини курсатиб 
бундай деган эди: «Илм-фан одамдан к;уп куч сарфлаб, зур 
эх,тирос билан ишлашни талаб кдлади. Узларингизни ишин- 
гизда ва изланиш ларингиздаэ\тиросли булингиз». Врачлар 
инсонни огир хасталикдан куткрриш ва касаллик табиати- 
ни исботлаб бериш учун узларига юкумли касалликларни 
юцтирганлар, хдётларини хавф остида крлдирганлар, баъ- 
зан шу улуг макрад йулида жонларини фидо кдпганлар. Булар 
х^ммаси эхтирос билан юзага келган.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Рухданиш — эмоционал х,олатнинг бир тури булиб, тур- 
ли хил фаолиятларда намоён булади. Киш идаги рухланиш 
муайян мак,садга, муайян фаолиятга катта куч ва истак 
билан интилиш дан иборатдир. Ф аолиятдан кузатилган 
макрад равшан булганида ва бу ф аоли ятни н г натиж аси 
очи к куриниб турганида хдмда зарур ва ким матли натижа 
эканлиги билиниб турганида бирданига ва тез рухланиб 
кетиш мумкин.
Рух,ланиш—одамнинг узидаги энг яхши рух,ий кучлар- 
нинг хдммасини сафарбар килиш демакдир. Бу >^ис мех,нат 
ва ижодий фаолиятда муваффакият козониш ни ва касал- 
ликка карши курашишда кузланган натижани таъминлай- 
диган хдл килувчи омиллардан биридир.
А Ф Ф ЕКТ (ЖАЗАВА)
Тез пайдо буладиган, н и \о я т даражада кучли, гоят жуш- 
кинлик билан Утадиган, к,иск,а муддатли эм оц и он ал х,олат 
аф ф ект деб аталади. М асалан, бирданига ач ч и гл ан и ш , 
газабланиш , тусатдан курк,иш ва шу кабилар а ф ф ектн и н г 
бир кУриниш и б улиб, ун д а ки ска вакт и ч и д а п ай д о 
буладиган \ис-хдяж онлар акл-и дрокн и н г бош кдрадиган 
таъсирига худди туткич бермагандай булади. А ф ф ект х,ола- 
тида киш ининг онги, тасаввури ва ф икрлаш к°б и л и яти
тораяди, сусайиб колади. М ана шундай кучли эм оц и он ал 
кузгалиш шиддатли хдракатларда. купол сузларни гапи- 
риб юборишда, купинча бак,ириб юбориш тарзида н ам о ­
ён булади.
Баъзан аффектлар тормозланиш хрлати тарикдсида на­
моён булади ва бундай х,олатда организм буш аш иб, хдра- 
катсиз булиб ва шалвираб колади. Тиббиёт ходимлари хдр 
кандай шароитда хдм афф ект \олатига сира туш м асликла- 
ри керак. Жазава икки хил куринишда намоён булади: ф и ­
зиологик ва патологик. Ф изиологик жазавада одам уз акл- 
идроки билан иш куради. Патологик жазава хрлатида булган 
киш и Уз хатги-хэракатларини бошкдриш, уз кдлм иш лари 
хдкида узига х,исоб бериш кобилиятини йукотади ва жазава 
вактида нима иш кдлганлигини билмайди. У одам улди- 
ришгача борадиган огир ж иноят килиш и м ум ки н к и , бу 
хрлат уз-узини улдиришгача бориб етади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


П атологик жазава психопатия, эпилепсия, бош м ия- 
нинг органик шикастланиши билан касалланган беморларда 
купроцучрайди. Бизнинг рух^й хдётимизда \ис-хдяжонлар 
алохдда урин тутади. Бизнинг интеллектуал жараёнлари- 
мизда объектив олам сезгилар, идрок, тасаввурлар ва фикр- 
л артари к^си да руёбга чикдаи. Эмоция булмаганда бизнинг 
идрок к,илишимиз, хотира, тафаккур, тасаввур жараёнла- 
рим из нурсиз, жонсиз булиб крларди, сезилмайдиган булиб 
утарди ёки умуман вужудга келмас эди. Эмоциялар одам 
ф а о л и я т и н и н г х,амма турлари да катта роль у й н ай д и , 
уйинларни, ук,иш ва урганишни хдмда мех^атни жонлан- 
тиради ва фаоллаштиради.
СЕЗГИ ЛА Р ВА ЭМ О Ц И ЯЛ А Р
Сезгилар ва эмоциялар бизни ураб турган оламга муно- 
сабатимизни ифодалайди. Биз буишб утаётган вок,еаларни 
идрок кдламиз ва уларни уз тафаккуримиздан утказамиз, 
шу билан бирга уларга уз муносабатимизни х,ам билдира- 
миз. Х,аётдаги жасорат намуналарининг ахдмиятини тушу- 
ниш билан бир кдторда улардан фахрланамиз хам. Одамда- 
ги турли-туман ва куп к,иррали сезгилар ва эмоциялар ижо- 
бий ва салбий турларга булинади. Чунончи, ижобий мух^б- 
бат сезгиси салбий раш к кдпиш сезгиси билан аралашиб 
келиш и ЭХ.ТИМОЛ.
Э м оциялар ва сезгилар — бир-бирига як,ин тушунча- 
лардир. Теварак-атрофдаги воцеалар билан боглик, булган 
к,искд муддатли хдлатлар эмоциялар дейилса, бирмунча узок, 
давом этадиган ва чукур х,олатлар эса сезгилар деб аталади. 
М асалан, онанинг фарзандига булган сезгиси мехрни хдм, 
кувончни хдм, фахрни х,ам ва боланинг хатти-харакати, 
ф еъл-атворидан нолиш, хафа булишни хдм уз ичига олади. 
Бу кечинмаларни эмоциялар ва сезгилар деб аташ мумкин.
О дам нинг сезгилари биологик майллар ва эх,тиёжлар 
негизида эволюция жараенида ривожланган. М асалан, му- 
х^ббат сезгиси жинсий майлдан пайдо булган. Бирок, хозирги 
зам он киш исининг сезгилари шунчаки биологик майллар 
ва инстинктлардан жуда хдм илгарилаб кетган. Х,озирги 
вак,тда улар куп жихдтдан ижтимоий ва тарихан богланган. 
Ш у муносабат билан инсонпарварлик, ватанпарварлик ва 
г^заллик сезгиси тугрисида эслатиб утиш кифоя.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Сезгилар одамнинг хатти-хдракатида кучли омил \и со б - 
ланади, улар унумли мехмат к ^л и ш , ф ан д а янгиликларни 
излаб топиш ва санъатни ривож лантириш каби одамнинг 
турли хил фаолиятларини рагбатлантириб турадиган ом ил- 
лардан саналади.
Э М О Ц И Й Л А РН И Н Г Ф И ЗИ О Л О Г И И М ЕХ АН ИЗМ ЛА РИ
Сунгги йилларда фанда эм оция (х,ис-хдяжон)ларнинг 
ф изиологик механизмларига дойр купгина маълумотлар 
тупланди. О дам н инг эм оционал ф ао л и я т и д а бош м ия 
пустлоги, ундан куйирокда жойлаш ган мия тузилмалари, 
вегетатив нерв системаси, ш унингдек гормонлар ва медиа- 
торлар кдтнашади.
Одамнинг эмоционал \аётида бош мия пустлоги ва у 
билан боглик, булган иккинчи сигнал системаси фаолияти 
гоят катга ахдмиятга эга. И нсоннинг талайгина эмоцияла- 
ри суз таъсирловчилари билан боглик,. Суз кескин, тусатдан 
юзага чикддиган сезгиларга сабаб булиш и мумкин. М аса- 
лан, одам я к ^ н кишисининг улими хдк^да хабар эшитга- 
нида кдтгик, изтиробга тушади, бу кулфатдан узини куйишга 
жой топа олмайди. Суз таъсири эм о ц и я н и бирданига тух- 
татиб куйиши ёки уни бошк£ сезгига айлантириш и эхти- 
мол. Демак, мия пустлоги ва икки н чи сигнал системаси 
эмоциянинг дастлабки хдлкэси сиф атида хизмат кдпади. 
Бирок, бу механизм нечоглик му*им булмасин, у организм- 
нинг ягона механизми эмас. Э м оциялар иккинчи сигнал 
системасидан махрум булган хдйвонларда хдм мавжуд булаци. 
Афтидан, бош мия пустлоги одамнинг эмоционал ф аолия­
тида фак<ат биринчи эмас, балки охирги хдлкд сифатида 
*ам иштирок этади. Бунга аста-секин ривожлана бориб, 
охир-ок^батда севгига айланадиган сезгини мисол тарик#- 
сида курсатиб утиш мумкин.
В. Кеннон деган олим куркув ва газаб эмоциялардида 
к,онда адреналин микдори купайишини исботлаб берган эди. 
Эмоцияларда руй берааиган адреналиннинг куп ажралиши 
жигарда ва мушакларда гликогеннинг жадал парчаланишига 
олиб келади. Бунда крнда кднд моддаси микдори к^паяди. 
Бундай гипергликемия мослашувчан табиатга эга будиб, 
организмни ошигич х,олатларда (хдйвон хужум кд л ганда), 
кескин эмоционал кечинмалар билан утадиган шароитларда
www.ziyouz.com kutubxonasi


мушак фаолияти учун зарур ёкилги материали билан таъ- 
минлайди. Аффект (жазава)ларда конга кдлконсимон без гар­
мони тушиши купаяди, шунингдек гипофизнинг инкретор 
фаолияти ош ади. Салбий эмоииялар меъда ости бези шира- 
си секрециясининг камайишига олиб келади. Ижобий (мус- 
бат) эмоцияларда меъда шираси кислоталилиги ошади. Эмо- 
циялар ю р ак-то м и р л ар системаси ва артериал босимга 
айник,са кучли таъсир келади. Ю рак-томирлар системаси 
фаолиятида артериал босимнинг узгаришлари шу кддар 
ахдм иятлики, б у н и э н г одатий тек ш и р и ш усулларида 
аникласа булади. Эмоиияларда юзнинг кизариши ва окдриб 
кетиши, том ир уриш ининг тезлашуви ёки секинлашуви, 
терининг КУРУК булиб к,олиши ёки, аксинча, куп терлаши 
?^аммага маълум аломатлардан х^собланади. Модомики тур- 
ли-туман нерв тузилмалари эмоционал фаолиятда иштирок 
этар эк ан , бу х,ол вегетатив нерв систем аси га купрок, 
тааллуклидир. Маълумки, хдл к,илинмаган эмоционал ке~ 
лиш мовчиликлар томирларни торайтиради ва га м а ^арора- 
тини туширади, вах,оланки эмоцияларни тизгинлаб турмай 
бемалол, очик,часига намоён этиш томирларни кенгайтира- 
ли ва гавша ^ароратининг кутарилиши билан утади (Мителъ- 
ман ва Вольф). Куркув еки огрикда кррачикларнинг кенгайи- 
ши хдм сим патик нерв системасининг кузгалиши билан 
боглик-
Эм оииялар таъсири остида крнда шаклли элементлар 
микдори, кислота-ишк,ор мувозанати ва гемостаз силжи- 
ш ининг бошк,а курсаткичлари узгаради. Хдракат кузголиши 
билан б оглик эмоцияларда кислород сарфланиши ва асо- 
сий алмаш инув купаяди. Эмоцияларда, шунингдек мия- 
нинг биоэлектрик фаоллигининг узгариши кузатилади.
Шундай кили б, турли хил аффектив кучланишларда хдм 
симпатик, хдм парасимпатик реакция содир булади. Бунда 
адреналин ва ацетилхолин секрецияси ошади. Шу билан 
бирга конга антидиуретик гормон ажралиб чикдди.
ЭМ О Ц И ЯЛ А Р ПАТОЛОГИЯСИ
П сихиканинг турли-туман бузилишлари орасида эм о­
ционал патология айникса мухрм ахдмиятга эга. Бу аввало 
эмоционал к^згалувчанлик даражасига тааллукли. Гарчи бу 
даража хдр ким да хдр хил булса-да, би рок клиникада кес-
www.ziyouz.com kutubxonasi


кин пасайиб кетган к^згалувчанликни кузатишимиз мум- 
кин. Бунда хдтго кучли таъсирловчилар х^м эмоциялар кел- 
тириб чик,армайди (депрессиялар, ш изоф реник нукрон).
Эмоциялар бек^рор булганда ёки эмоционал заиф лик- 
да кайф иятнинг майда ташк,и таъсиротлар таъсирида ёки 
\атто улар булмаганида \ам дои м и й узгариб туриши руй 
беради. Йиги кетидан кулгу келиш и м и ян и н гтом и р касал- 
ликлари учун хос. Бошкд х,олларда севги, нафрат, дустлик, 
адоват етарли даражада чукур ифодаланган ва айни вак,тда 
бек^рор булиши э^тимол. Бу психопатияларнинг айрим тур- 
лари учун хос.
К ай ф и ят бузилишлари эм о ц и о н а л сох,анинг те з-те з 
булиб турадиган бузилишлари кдторига киради. К айф ият 
бузилиш ининг учта асосий тури: дисф ория, депрессия ва 
эйфория тафовут к,илинади.
Дисфорияда одам инжик,, узидан ва атрофдагилардан 
кунгли тулмайдиган, асабийлашган булади. Бу аломатларга 
тундлик, адоват ва жахдлорлик куш илиш и мумкин.
Депрессия — доимо гамгин, ёмон кайфиятда юришдир. 
Бунда беморлар бошкдларга аралаш и б кетолмайди, кам 
гапиради, купинча кузига ёш олади. У нинг дили маъюс, 
ёмон фикрлар ва хаёллар билан банд булди. Х,озирги ахдю- 
ли, утган кунлари ва келажаги унга крронгу булиб туюлади. 
Дунёга к,ора кузойнакдан кдрагандай кдрайди. Д епрессив 
кайфият турмушдаги муваффак,иятсизликлар ва ру^ий ш и- 
кастлар ок,ибатидакелибчик,крн булиш и х^м мумкин. Улар- 
нинг сабаби булганда ва бу хрлат унчалик як^ол булмаганда 
уни нормал реакция деб крралса булади.
Рух^й касалликларда беморда овк^тдан юз угирадиган, 
узини кдтл кдяиш га уринишгача олиб борадиган узок, д а- 
вом кдпадиган огир депрессиялар кузатилади. 
“ 
'
Эйфория деганда биз вак,тичоглик, бегамлик, бир оз 
кутаринки кайфиятни тушунамиз. Э йф орияда одам тетик, 
^аракатчан, сергап, унинг им о-иш оралари жонли, гапир- 
ганда куллари хдракатда, о вози н и керагидан к^ттикрок, 
кдпиб чикдради. Олам уларнинг кузига 
р о я т
чиройли ранг- 
ли буёк,ларда гавдаланади. О дам х ур сан д б ул ган и д а, 
муваффак^ят крзонганида ва шунга ухшаш шодлик кунла­
ри да эйфория нормал реакция х^собланади. Борди-ю, э й ­
фория учун психологик асослар б^лм аса ёки у хдтто салбий
www.ziyouz.com kutubxonasi


*аётий *одисаларда *ам пайдо булса, унм патологик *олат 
деб куздан кечириш керак.
И РОДА Ж А РАЁН ЛА РИ ВА У Н И Н Г У ЗГА РИ Ш И
Т и бби ёт ходимининг тактикаси
И нсоннинг хатти - хдра катл ар и ва амаллари беихтиёр ва 
ихтиёрий б^лиш и мумкин. Беихтиёр амалларида онгнинг 
иштирок этиши ш арт эмас. Беихтиёр хдракатлардан фарк^и 
равишда ирода ёки ихтиёрий ^аракатлар олдимизга куйилган 
аник, мак,садга эриш иш учун уларни онгли равишда тар- 
тибга солишга кдратилган *олда амалга ош ирилади. Беих­
тиёр харакатларга ш артсиз ва к^сман шартли рефлекслар 
киради. Ихтиёрий хдракатлар негизида, И .П .П авлов таъ- 
бири билан айтганда, иккинчи сигнал системаси ёрдамида 
амалга ош ириладиган занжирсимон рефлекслар ётади.
Орттирилган куникм алар мисолида ихтиёрий ва беих­
тиёр хдракатлар уртасида узил и ш йукдигини куриш мум­
кин. Аксинча, улар бир-бири билан боглик, б^лади. Бундан 
ташкдри, автоматик (беихтиёр) фаолиятимизда биз истал- 
ган пайтда онг назоратини ишга солиш имиз мумкин. Иро­
да ва авто м атл аш ган \ар акатл ар н и н г м ураккаб тарзда 
к^шилиб келиш ига роялда мусикд чалиш, автомобиль ва 
бошкд мураккаб аппаратларни бошкдриш мисол булади. 
Маълумки, И. П. П авлов инстинктларни мураккаб *алца- 
симон рефлекслар сифатида куздан кечирган. Оддий шарт­
сиз ва шартли реф лекслар иродага тааллукуш эмас. Айрим 
хдлларда уларда о н г к,атнашса, бошкдларида онг иштирок 
этмаслиги мумкин.
Иродани иш га солиш , иродали булиш учун инсон уз 
олдидаги тусикдарни енга олиши даркор. Одам совук, сувга 
ш^нгиш еки парашютдан сакраш вак?ида уз иродасини ишга 
солади.
Иродали булиш х«ар кимнинг узига боглик,. Шу жихдт- 
дан иродаси кучли ва иродаси буш одамлар фарк, кдлинади. 
О дам нинг м аълум вазиф ани баж ариш и учун тусикдар 
нечоглик кам булса, бу иш камрок, ирода кучини талаб 
кдгсади. Бирок, патологияда, огир неврозларда, депрессия- 
ларда, ш изоф ренияда ирода шу кддар сусайиб кетадики, 
беморлар оддий хэракатларини кдпа олмайдилар. Масалан,
www.ziyouz.com kutubxonasi


уринларидан тура олмайдилар, юз-кулларини юва олм ай- 
дилар ва кийина олмайдилар ва \.к . Чунончи, наркоти к мод- 
дадан интоксикацияга учраган бемор нихрятда чанкркдигига 
кдрамай, ёнгинасида турган бир пиёла сувни бир соат ичида 
олиб ичишга жазм кдла олмаган. Ироданинг бушлиги ёки 
йукдиги гипобулия ва абулия деб аталади.
Одамнинг иродаси тарбия, ук^ш ва мехмат ф аолиятида 
вужудга келади ва мустах,камланади. Турмушда учрайдиган 
к^йинчиликлар ирода билан енгилади. Бунда болаликдаги 
тарбиянинг ахдмияти бек^ёс. Болани ёшлигида талтайтириб 
юбориб, унда мех^атга хдвас уйготмаслик, огзидан чициш и 
билан хдмма нарсани мухдйё кдпиш иродасиз булиб усиш ига 
сабаб булади. Бундай болалар иродасиз булиб крлишади. Улар 
бирор ишни мустак^л бажара олмайдилар ва янги ш ароит- 
ларгатушиб крлганда кдойналиб к,оладилар. Ва, аксинча, агар 
болалар уз х,олига ташлаб куйилса, о та-он аси ва як,ин 
кдриндошлари уларга локдйдлик кдлиб тарбияси билан 
шугулланмай куйсалар, бу хдм салбий ок,ибатларга оли б к е ­
лади. Боланинг характери, хулк,-атвори ёмонлашади, унда 
ярамас одатлар ва салбий майллар пайдо бУлади.
Одамнинг ижобий ирода фазилатларига кдтьиятлик, са- 
бот-матонат, ташаббускорлик, гайратлилик, и н ти зо м л и - 
лик, мардлик ва жасорат кабилар киради.
Мужмаллик, бушанглик, дангасалик, ташаббус курсата 
олмаслик, куркркдик, ш унингдек кдйсарлик ва лакдоалик 
каби одатлар одам характерининг салбий жихдтларидан са- 
налади.
Психопатологияда патологик майллар алох,ида ури н ту- 
тади. Овкдтда еб булмайдиган нарсалар (охдк, к есак )н и ис- 
теъмол к,илиш соглом \о м и л а д о р аёлларда, б о л ал а р д а
вак,тинчалик х,одиса сифатида кузатилса, ш изоф ренияда бу 
патологик майллик куп учраб туради.
Тиббиёт ходими бем орларнинг даволаниш р еж и м и га 
риоя килишлари устидан мутгасил назорат олиб б ори ш л а- 
ри керак. Оддий хдракатларни бажаришда уларни ф аоллаш - 
тириш лозим. Бунга анализларни уз вак,тида кечи кти рм ай
топ ш и р и ш , дори -д арм о н лар , даволаш м у о л а ж а л а р и н и
кдбул кдлиш киради. Баъзан уларга одаий топш ирик/тарни 
бериш ва бу вазифаларнинг бажарилиш ини назорат к д л и б
туриш керак.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Кататоник бузилиш ларга учраган беморлар камдан-кам 
хдлларда соматик шифохоналарга тушиб крладилар. Улар- 
н и махсус малакага эга \ам иш ралар парвариш к>шишлари 
керак. Улар овкдт ейиш дан бош тортадилар, шунга кура 
бундай беморларни зурлаб овкдтлантиришга, баъзан зонд 
орцали овкдтлантиришга тугри келааи. Кейинрок, уларни 
рух^й касалликлар ш ифохонасига утказиш зарур. Беморлар 
уз ташкдо кУринишларига ахдмият бермай куядилар, гигие­
н а к,оидаларини бажармайдилар. Бундай лолларда урта тиб- 
биёт ходими уларга талабчанлик билан муомала кдлиши, 
уларнинг фаоллигини ош ириш га хдракат к,илиши даркор. 
Х ,ам ш иралар врач то п ш и р и к д а р и ва курсатм алари н и
оги ш м ай адо этиш лари туфайли беморларнинг дардига 
малхдм буладиган зарур амалларни бажарадилар.
Беморларнинг хатти-х,аракатларини синчковлик билан 
урганиб, бу маълумотларни мунтазам ёзиб бориш хам тиб- 
биёт ^амширасининг вазифаларидан саналади.
ШАХС МУАММОЛАРИ
Ш ахе муаммолари билан психологлар, социологлар, 
ицтисодчилар, педагоглар, хукук,шунослар, шифокорлар, 
файласуфлар ва талайгина бошкд сохдларнинг мутахассис- 
лари шугулланадилар. Барибир бу масала ^анузгача долзарб 
булиб крлмокда.
Ш ахсни ижтимоий тахдил цил ганда «одам» ва «шахе» 
тушунчаларини фарк, к,иладилар. «Одам» тушунчаси таби- 
ий-иж тим оий тушунча, «шахе» тушунчаси эса социал ту- 
шунча х^собланади.
Ш ахе жамият тарак,к,иётининг мах,сулидир. У ажралган 
\о л д а эмас, балки ижтимоий хдётнингтаркибий куисмидир. 
К иш и шахе булиб тугилмайди, балки хдётда шахсга айла- 
нади. Ш ахснинг етилиш жарасни филогенезда хдм, онтоге- 
незда хдм ижтимоий хдциса. Бу индиьидуумнинг ривожла- 
ниш и ва шахсга айланиш и у билан бевосита ва билвосита 
муносабатда булган бош кд барча индивидларнинг ривож- 
ланиш ига боглик,. Бирок, шахе бир бутун жамият махрули 
эмас. Шахе ижтимоий бутунлик таркибида жамият муноса- 
батларини амалга ош иради . Шахе ижтимоий таъсирни 
узлаш тириш билан бир вак,тда тутган йулида, хулкдаа ва 
бош кд кишиларга муносабатида узининг ички дунёсини
www.ziyouz.com kutubxonasi


ифода к,илади. Ш ахснинг онги, уз крбилияти хдкдда ту- 
ш уичаси, хусусиятлари ва жамиятдаги мавк,еи унинг ихти- 
ёрига боглик, булмай, балки одамнинг жамиятдаги мавжуд 
муносабатларига боглик, булади.
Ш ахснинг касаллик гтайдо б^лганида кдндай реакция 
курсатишини куриб чик,иш, шахсга ва касалликнинг пси ­
хологик муаммоси хусусида тухталиб утишга тугри келади. 
Шахе ва касаллик муаммоси бемор одамнинг характерио- 
логик хусусиятлари билан чамбарчас богликдир. Них,оят, 
бу муаммо хасталик киши шахеига кдндай таъсир этади 
деган саволга жавоб бериш ни талаб этади. Х,ар кдндай ка­
саллик шахснинг кдйсидир бир психологик хусусиятлари- 
нинг узгариши билан намоён булади. М асалан, эм оция, 
ирода, сезги жараёнларининг узгариши. Дарх£к^к,ат, касал 
булганда \ам ма хдм «о*-во\» килавермайди ва ун и н г че*- 
расидан дарди борлиги билинмайди. Бу бем орнинг и н д и ­
видуал ва характериологик хусусиятларига богЛикдир. Ле- 
кин аксари дард азоби билан, ахдюлининг ём онлигидан 
нолиш васитам ларинингбир-бирига мос келмаслиги очик,- 
ойдин куриниб туради. Бунинг сабаби шуки, *ар би р одам 
кэндайдир дардга чалинса, азоб чекади, валима к,илади, 
ру*ан тушкунликка тушади.
Дунекдраш деганда киш ининг куриниб турган об ъек­
тив реаликка кдрашлари, тасаввурлари ва туш унчалари 
тизими тушунилади.
Идеал — шахснинг онги, фаол интилиш ларининг олий 
мак,садидир. Купинча идеалларда муайян конкрет тим сол- 
лар гавдатанади.
Эътикод—дунёкэрашнинг уни амалга ош ириш га инти- 
лиш и билан уйгунлиги, уздунёк^раш и учун курашга тайёр- 
гарлиги билан белгиланади. Ш ахснинг кичик тузилм алари- 
дан бири темперамент булиб, у шахснинг рух^й жараенлар 
динамикаейни тавсифлаб берадиган хусусиятларидир.
Амалда тем перам ентнинг туртта асосий ти п и фарк, 
кдпинади: холерик, сангвиник, флегматик ва меланхолик 
темпераментлар.
1. Холерик темперамент — жуш к^н, шиддатли, к,изгин 
ва кескин булади.
2. Сангвиник темперамент — жонли, хдракатчан, таъсир- 
ланувчан, мехрибон.
www.ziyouz.com kutubxonasi


3. Ф легматик темперамент — осойишта, бушанг, суст, 
бекдрор.
4. М еланхолик темперамент — гамгин, маъюс, журъ- 
атсиз, кдтьиятсиз.
Ю кррида айтилган темперамент ёки типлар бир-бири 
б илан кУшилиб кетиши мумкин. И. П. Павлов буйича 3 та: 
ф и кр л аш , бадиий ва уртача типлар мавжуд.
И кки нчи сигнал системаси фаолияти устун булса, бу 
ф икрлаш типи дейилади, у акд билан яшашга, мантик^й 
таф аккурга мойил булади. У \ис-туйгулар вазминлиги ва 
муътадиллиги билан ф аркланиб туради. Биринчи сигнал 
системаси устунлик к,илганда бадиий тип кузга ташланади. 
У н и н г тафаккури конкрет—образли, эмоционал кечинма- 
ларга бой булади. Вазминлик типи уртача, оралик; уринни 
эгаллайди ва куп учраб туради (80%).
Ш ахсга умумий бах,о беришда одамнинг характери му- 
х^м ахдмиятга эга булади. Характер одамнинг хулк,-атвори- 
д а ва атрофимиздаги турли-туман вок,еа-х,одисаларга нис- 
батан муносабатларида намоён булади. Характер одамнинг 
хулк,-атвори ва теварак-атрофдаги вок,еликка муносабатида 
ю зага чи к^б, фарк, к,илиб турадиган асосий хусусиятлари- 
н и н г йигиндиси х^собланади.
К иш и характерини ифодалайдиган 4 та асосий хусуси- 
ятни фарк, кдлиш мумкин.
1. Ш ахснинг атрофидаги одамларга ва жамиятга муно- 
сабати: жамоа манфаатларини ёки Уз шахсий манфа- 
атини уйлаш, худбинлик ёки инсонпарварлик, ^алол- 
л и к ёки к,ингирлик ва \оказо.
2. М ех^атга муносабати: ме\натсеварлик ёки ишёк,мас- 
л и к, иш билармонлик ёки укувсизлик ва хрказо.
3. ^ з -у з и г а муносабат: талабчанлик ёки хотирж амлик, 
камтарлик ёки мак,танчокдик.
4. Иродаси: мак,садга интилувчан ёки локдйд, кдтьиятлик 
ёки иш ончсизлик, мардлик ёки куркркдик.
Инсон характери болаликдан шаклланиб, ижтимоий тур- 
муш шароитларига, теварак-атрофидаги кишиларга боглик, 
хрлда ривожланади. Характернинг шаклланишида тарбия, 
о ила, мактаб, жамоа ва атрофдаги кишиларнинг таъсири 
бених,оя катга.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Б Е М О Р ШАХСИ ВА КАСАЛЛИК
Тиббий психологиянинг бу мавзусига жуда катга эътибор 
берилиши керак, чунки фаннинг мавзуси ва макради хдм шу 
шахени урганишдан иборат.
Шахе билан касаллик уртасидаги узаро муносабатга касал- 
ликнинг кдндай алокддорлиги бор? Бу муаммо ташфкртчиларни 
купдан буён к^зик^ириб келади. Купчилик машхур терапевт- 
лар касаллик ва шахе муаммосига, хусусан касалликнинг шахс- 
га таъсири муаммосини тинмай урганиб келдилар.
Хрр бир касаллик инсон х,аётида вок,еа х,исобланади. У 
беморнинг жисмоний хрлатига таъсир к,илиб крлмасдан, 
балки унинг рух,ий хрлатига, оилада, ж амиятда, ишда тут- 
ган мавцеига ва умуман бутун *аётига таъсир килади.
Хдр крндай касаллик хдм киш ининг рух^й циёфасини 
узгартиради, бирок, у кишини мехмат крбилиятидан ма*- 
рум к ^ г а н д а , одатдаги хдёт тарзини узгартирганда, янги 
Х^ссиётлар пайдо к,илганда, жиемонан азоб чекканда ва юрак 
хасталиги хавф солганда айникра кучли реакция пайдо булади. 
Одамнинг психикасига огрик,, айникра у 
х&ётда
таздид со- 
ладиган хасталикларда жуда огир таъсир кдлади. Беморлар 
муолажалар, к^тгик, товушлар, кучли ёруг нур таъеиридан, 
огриб турган аъзоларда купол хатти-хдракатлар кдлинганда 
кэтгик, изтироб чекадилар, улар огрик, кучайган аъзога кдттик, 
тегишдан пайдо булган огрик^и айникра огир утказадилар. 
Бунда беморлар купинча огрик, кузгатувчиларга руйи-рост 
аффектив реакциялар билан жавоб берадилар.
Касаллик купинча киш ининг хулк^ни, ун и н г к^ёф а- 
сини, юриш-туришини, нугци ва мимикасини узгартиради. 
Касаллик киш ининг диккдт-эътиборини унинг ички дунё- 
сига кдратади ва унга шу вак,тга кддар номаълум булган 
сезгиларни, тасаввур ва эмоциялар пайдо кдлади. М аса- 
лан, юрак патологиясида баъзан огрик, синдром идан анча 
олдин беморлар ва^имага тушадилар.
Лоцайдлик хрлати, теварак-атрофдаги нарсаларга бе- 
фарк, булиб крлиш эндокрин тизим ининг баъзи касаллик- 
лари учун характерлидир. Разабланиш, ж и ззаки л и к жигар 
касалликларида пайдо булади. Сил хасталиги булган бемор- 
ларда баъзан уларнинг огир ахролига мутлакр тугри кел- 
майдиган сабабсиз кайфичоглик куп учрайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


К асаллик киш иларнинг одатдаги кундалик муноеабат- 
ларини бузибгина крлмай, балки ш ак-ш уб\асиз бемор ва 
унинг яцин кишилари уртасида янги муносабатлар пайдо 
к,илади, шунингдек касал булгунга кддар нотаниш булган 
киш илар билан янги алок^лар боглашга 
оли6
келади. Ка- 
сал л и к н и н г кейинчалик кечиш и уларнинг таъсирига ва 
р у \и й хрлатига боглик, булади. Бемор Уз як^нларига, та- 
ниш киш иларига, поликлиникада ёки амбулаторияда ёки 
диспансерда биринчи марта учраган одамга узининг дар- 
дини ва кечинмаларини айтади, уларнинг таскмн бериш и- 
ни ва а^волига тушунишини кутиш билан касалининг огир 
эм аслиги, унга ёрдам беришларини эшитгиси келади. Бе- 
м орнинг яна кдйси хдмширага ёки врачга учраши зарурли- 
гини, у хдмш иранинг ёки врачнинг кэндайлиги, унда курк,- 
масдан даволанса буладими-йук^игини, тажрибали мута- 
хассиснинг жонкуярлиги ва мехрибонлигини билгиси ке­
лади. Х,амшира билан учрашгунга кддар беморда у хдкдда 
маълум тасаввур х,осил булади, бу эса беморга аввал бош- 
д ан оц катта таъсир к,илади. Врач ёки хдмширанинг обруси 
беморга жуда катта психик таъсир к^рсатади.
Х,амширанинг бемор билан биринчи учрашуви, бирин­
чи сух,бати натижалари беморнинг кейинчалик шу хдмили- 
ра билан учрашишга интилишига, унинг маслахдтларига 
ва бую рганларини бажаришга интилишига ёки уларга шуб- 
хд б илан кдрашига, унинг тавсияларини онгли равишда 
баж ариш ига, дарддан тезрок, холи булишига ёрдам беради.
М ана шунинг учун хам хамшира билан беморнинг му- 
носабатларига кддимдан дик,кдт-эътибор бериб келинмокда. 
Х дмш иранинг асосий вазифаси беморни шахсий хусусият- 
л ари н и , камчиликларини англаб етиш, шунга яраша муо- 
мала муносабатини урнатишдан иборатдир. Хамшира бе­
морга ме^рибонлик билан кдраши \амда хурмат кдлиши 
лозим.
«И нсон организмининг бир бутунлигини англаб етган 
х,олда хдк.ик.ий врач бир вакд-нинг узида хдм рух^й, х,ам 
органик жарохдтларни даволайди. Врачлик касбининг мо- 
хияти ш ундаки, врач бошкд фукдролардан ажралиб тура- 
ди», деган эди Андре Морус.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Ш ижоаткор, эдэакатчан, мехрибон хдмшира беморнинг 
огротини енгиллаштириш учун кулидан келадиган барча 
ишларни кдлади. Шундай булса-да иш жараёнида хафагар- 
чилик, жанжаллар, келишмовчилик хдлатлари кузатилиб 
туради. Амбулаторияларда врач ва хдмшира учун катга муам- 
мо беморларни кдбулхонада токдтсизлик ва интизорлик би- 
лан кутишлари х,исобланади. Бу эса кдтор к^йинчиликларни 
келтириб чикдради. Бу уринда турли омилларнинг таъсири 
хдкида уйлашимиз керак. Биринчи навбатда бемор билан 
хдмшира уртасидаги муносабатга тухталиб утмок,чимиз.
Тиббиёт сохдсининг ривожланиши билан хдмширанинг 
урни, мавк,еи ва обруси ошиб бормокда, у эндиликда бе- 
морни парвариш кдлишда жуда мураккаб тиббий, илмий, 
шунингдек техник билимлар ва куникм аларни эгаллаши 
зарур. Ш унинг билан бир вак,тда хдмширага гоят куп вази- 
фалар юклатилган. Бу хдр хил х,исоботлардан куринади. Бе- 
морлар учун шарбатлар тайёрлаш, беморларни овкдтлан- 
тириш, чумилтириш, урин-курпаларини тартибга солиш, 
бемор гигиенасига тегишли бошкд турли хил вазифалар 
шулар кдторига киради. Беморни |^абул к,илиш, уларни ку- 
затиб бориш, турли хужжатларни расмийлаш тириш каби 
катта-кичик юмушлар бажарилади.
Хдмширанинг бемор билан яхши муносабатдабулишини 
барча тиббиёт муассасаларида кузатиш мумкин. Бунингбо- 
иси шундаки, хдмшира хдмиша бемор билан як,ин мулокртда 
булади.
Хамширанинг серк,ирра ф аолиятини х,исобга олиб бе­
мор билан \ам ш и р а уртасидаги м уносабатлар куйидаги 
боск,ичларга булинади.
1. Бошлангич.
2. Кснгайтирилган.
3. Якуний.
Бошлангич босцичда бемор ва хдмш ира бир-бирлари 
билан танишадилар. Кенгайтирилган боск,ичда даволовчи 
ва даволанувчи бир-бирлари билан як,индан танишадилар.
Якуний боск^ичда кдйиичилик б ем орн и касалхонадан 
чикдриш вак,тида юз беради, чунки бем ор узини касаллик 
хавфидан кугкдрган жойдан кетишдан куркдди ва тинчли- 
ги бузилади. Ш унинг учун бемор касалхонадан чик,ишга 
тайёр булиши керак.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Хдмшира ш ахси, ишлаш услуби, бемор билан тил топа 
билиш махррати, психологик жи^атдан ишлаш техникаси 
буларнинг хдммаси ^з-узидан дармон булиб хизмат кдлади 
ва хавотирликдан халос цилувчи таъсир курсатади. Хдмши- 
ра тарбиячи хдмда тушунтириш ишларини олиб борувчи 
касбкор эгаси х,исобланади. Даволаш муассасасида бемор- 
ни кдбул к ^ л и ш , келган вацтидан бош лаб унга керакли 
маълумотларни бериш , касалхона кун тартиби билан та- 
ниш тириш, врач томонидан ёзилган курсатмаларни бажа- 
риш хамшира том онидан амалга оширилади.
Ю крридаги вазиф аларни адо этиш х,амширалардан 
юкрри малака ва чукур билимлар талаб к,илади.
П сихопатия билан огриган беморлар билан муомала 
к^лиш да урта ти б б и ёт ходимлари сабр-токдтли, вазмин 
булишлари керак булади. Шуни эсдан чикдрмаслик керак- 
ки, бемор даволаниш га мух,тож булади ва шунинг учун хдм 
тиббиёт ходими барча к^йинчиликларга кдрамай, унга за- 
рур ёрдам курсатиш и шартдир.

Download 6,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   50




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish