Умумий формуласи ёки бўлаган органик бирикмалар оддий эфирлар дейилади

Ayrim vakillari.
Oddiy efirlarning eng muhim vakili dietil efir yoki etil efirdir. U ko’pincha to’g’ridan-to’g’ri efir deb ham yuritiladi. Bu efir dastlab etil spirtga sulfat kislota ta’sir ettirib olinganligi sababli ilgari uning tarkibida oltingugurt bor deb o’ylar edilar. Shu sababli u hozirgacha ham oltingugurtli efir degan not’g’ri nom bilan ataladi. Dietil efir rangsiz, harakatchan, ancha xushbo’y ыгнгйдшлю qaynash temperaturasi 35,6 C bo’lib, -117C da muzlaydi.20C dagi solishtirma og’irligi 0.7135. suvsizlangan etil spirt bilan istalgan nisbatda aralashadi. Efir uzoq vaqt saqlanganda (ayniqsa yorug’likda) kislorod ta’sirida oksidlanib portlovchi efir gidroperoksidlar hosil qiladi,masalan:
H
│
CH₃─CH₂─O─C₂H₅ + O₂ →CH₃─C─C₂H₅
O – O – H
Dietil efir gidroperoksid
Shu sababli efir o’t olish va portlash xavfi kuchli modda hisoblanadi. U bilan ishlaganda baxtsiz hodisalarning oldini olish uchun juda ehtiyot bo’lish va texnika xavfsizligi qoidalariga amal qilish lozim.
Dietil efir yog’, smola, alkaloid va boshqa muhim organik moddalar uchun yaxshi erituvchi hisoblanadi. U tutunsiz porox, sun’iy ipak ishlab chiqarishda, magniy organic birikmalar olishda, shuningdek , meditsinada narkoz sifatida ishlatladi.
Diizopropil efir 67,5 C da qaynaydigan suyuqlik. Avtomobil yoqilg’isiga antidetanaor modda sifatida qo’shiladi.
Dibutil efir 142C da qaynaydigan suyuqlik, erituvchi sifatida ishlatiladi.


Mineral kislotalarning murakkab efirlari
Mineral kislotalarning murakkab efirlarida kislorod atomi bitta alkyl yoki spirt qoldig’I va bitta mineral kislota qoldig’I (NO, NO₂, SO₃H va boshqalar) bilan bog’lanan bo’ladi.Masalan: CH₃─O─NO C₂H₅─O─NO₂
Metilnitrit yoki nitrat etilnitrat yoki nitrat kislotaning
kislotaning metil efiri etil efiri
Murakkab efirlar tashqi tuzilishi bilan tuzlarga o’xshaydi. Tuzlardagi metall o’rnini murakkab efirlarda uglevodorod radikali egallaydi. Shuning uchun ham murakkab efirlarning nomalri tuzlarning nomiga o’xshashdir. Ularning tuzilishi tuzlarga o’xshasa ham xossalari ulardan keskin farq qiladi. Chunki tuzlarda metal bilan kislota qoldig’I ionli bog’langan bo’lsa, murakkab efirlarda alkyl kislota qoldig’I bilan kovalent bog’langan.
Agar murakkab efir tarkibida erkin kislota yoki gidroksil vodorodlari bo’lmasa, bunday efir to’la efir deb ataladi. Agar gidroksil gruppaning bir qismi eterifikatsiyalanmasdan qolsa, bunday efir to’la bo’lmagan efir deb ataladi. Molekulasida erkin kislota vodorodini tutgan murakkab efirlar nordon efirlar deyiladi.
Ikki, uch va ko’p asosli mineral kislotalar o’rta va nordon murakkab efirlar hosil qila oladi. Masalan, uch asosli fosfat kislota uch xil efir hosil qiladi:
R─O R─O R─O
R─O P=O R─O P=O HO P=O
R─O HO HO
trialkilfosfat dialkilfosfat monoalkilfosat
(o’rta efir)
nordon efirlar
O’rta murakkab efirlar mutlaqo dissotsialanmasligi bilan kislota va spirtlardan farq qiladi. Nordon efirlar esa kislotalar hisoblanadi. Shu sababdan metilgidrosulfat kislota, etilgidrosulfat esa etilsulfat kislota deb ham yuritiladi.