Умумий физика курсининг «Молекуляр физика» былимини

LABORATORIYA ISHINI BAJARISH TARTIBI 
 
MAVZU: Suyuqliklarning sirt taranglik koeffitsientini tomchi usuli 
bilan aniqlash 
 
Ishning  maqsadi:  Ma’lum  hajmdagi  ikki  xil  suyuqlikning  tomchilari 
sonini aniqlash usuli bilan sirt taranglik koeffitsientini aniqlash. 
Kerakli  asbob  va  materiallar:  1)  jo’mrakli  ikki  byuretka  yoki  ikkita 
belgisi  bo’lgan  pipetka, 2) ikkita  stakancha, 3)  voronka, 4) distillangan  suv, 5) 
tekshiriladigan suyuqlik. 
Metodning  nazariyasi  va  qurilmaning  tuzilishi.  Suyuqlikning  sirt 
tarangligi  faqat  yupqa  pardalar  bilan  o’tkaziladigan  tajribadagina  namoyon 
bo’lmasdan,  boshqa  qator  hodisalarda  ham  namoyon  bo’ladi.  Ma’lumki  sirt 
tarangligi  tufayli  suyuqlik  eng  kichik  konfiguratsiyali  hajmni  egallaydi.  Agar 
bunda  yagona  sababchi  suyuqlik  erkin  sirtning  e
nergiyasi  bo’lganda  edi, 

---

 
61 
suyuqlik  eng  kichik hajmli shakli  shar shaklini  egallagan  bo’lar  edi.  Ammo 
sirt taranglik  kuchlari paydo  qilgan  ichki  kuchlardan tashqari  tashqi  kuchlar 
(og’irlik  kuchi  va  suyuqlik  molekulalari  bilan  suyuqlik  tegib  turgan  idish 
devorlari  molekulalarning  o’zaro  ta’sir  kuchlari)  ham  ta’sir  qiladi.  Shuning 
uchun suyuqlik egallaydigan haqiqiy shakl uchta kuchning munosabati orqali 
aniqlanadi. 
Og’irlik  kuchi  ta’sirida  suyuqlik  yoyilishga  va  yupqa  qatlam  shaklini 
egallashga harakat qiladi – bu og’irlik kuchi maydondagi minimal potentsial  
energiyaga mos keladi. (Og’irlik oshganda sirtqi kuchlar roli kichik bo’ladi). 
Agar  og’irlik  kuchining  ta’siri  yo’qolsa  yoki  minimal  kamaytirilsa,  asosiy 
rolni  sirt  tarangligi  kuchlari  o’ynaydi  va  suyuqlik  shar  shaklini  egallaydi. 
Vaznsizlik  vaqtida  suyuqlik  idishdan  tashqarida  shar  shaklini  egallashni 
kosmonavtlar kuzatishgan. 
Og’irlik kuchi bo’lganda suyuqlik hajmi o’z-o’zidan shar shakliga yaqin 
bo’lgan  shaklni  egallaydi,  chunki  bu  holda  suyuqlikning  sirt  energiyasi 
og’irlik kuchi potentsial  energiyasidan katta bo’ladi. 
Simob  tomchilari  sharsimon  shaklda  bo’ladi,  chunki  uning  sirt  tarangligi 
koeffitsienti  ancha  kattadir.  Shuning  uchun  ingichka  naychaga  oqib  tushayotgan 
suyuq  tomchilar  sharsimon  shaklda  bo’ladi.  Tomchining  o’lchami  naychada 
chiqishda tobora ortib boradi, ammo u aniq bir o’lchamga etganda uziladi, chunki,  
tomchi  etarlicha  katta  bo’lmaganda  sirt  taranglik  kuchlari  og’irlik  kuchiga  ta’sir 
etib,  uni  ushlab  turadi.  Tomchining  og’irligi  uni  tutib  turuvchi  sirt  taranglik 
kuchiga teng bo’lganida (aniqrog’i,  undan  ozgina katta bo’lganda) tomchi  uziladi. 
Tajriba  tomchini  ushlab  turuvchi  sirt  taranglik  kuchiga  teskari  ta’sir  etib,  uni 
uzuvchi  kuchni  aniqlashdan  iborat.  Bu  kuch  va  tomchini  ushlab  turuvchi  kuchlar 
o’lchansa, suyuqlikning sirt taranglik koeffitsientini topish mumkin. Agar tomchini  
uzuvchi  kuch  (tomchining  og’irligi)  ni  P  va  tomchini  ushlab  turuvchi  kuchni  (sirt 
taranglik  kuchini  ) 
l
F


    (bunda  l  –  uzilish  paytidagi  tomchi  bo’yinchasining 
parametri)  bilan  belgilasak,  u  vaqtda  tomchining  uzilish  holati  uchun  quyidagini 
yozish mumkin: 
                         
l
F
P



. 
Bunda 
l
P


 bo’ladi. Agar tomchi bo’yichasining radiusi r bo’lsa, uning 
parametri 
r
l

2

  bo’ladi. U vaqtda: 
                        
r
P


2

                   (1) 
Uzilayotgan  tomchi  bo’yinchasining  radiusi  o’lchash  ancha  qiyin 
bo’lgani  uchun  bu  usul  bilan  aniqlangan  suyuqlikning  sirt  taranglik 
koeffitsienti  uncha  aniq  bo’lmaydi.  Ammo  nisbiy  o’lchashlar  bilan 
cheklansak,  tomchi  bo’yinchasining  radiusini  bilish  shart  emas.  Buning 
uchun  faraz  qilamizki,  biror  suyuqlikning  V  hajmida  n
0
  ta  tomchi  bo’lib, 
xuddi  shunday    hajmdagi  boshqa  suyuqlikda  n  ta  tomchi  mavjud  bo’lsin. 

---

 
62 
Agar  suyuqliklarning  zichliklarini 
0

  va 

  bilan  va  tomchilar  og’irliklarini 
R
0
 va R bilan belgilasak, u vaqtda birinchi suyuqlikning og’irligi: 
 
                
0
0
0
0
0
0
2
.



r
n
V
g
P
n


 
 
va ikkinchi suyuqlikning og’irligi: 
 
                  



r
n
gV
nP
2
.


    
bo’ladi. Bundan: 
 
                  
0
0
0
0
2
.



r
n
V
g

          (2)           
va  
                  



r
n
gV
2
.

              (3) 
 
(2) va (3) ni hadma-had bir-biriga bo’lsa, 
 
                   





n
n
0
0

, 
bundan: 
                   
n
n
0
0
0





               (4) 
 
Bu usul bilan suyuqlikning 
sirt taranglik koeffitsientini  
aniqlash uchun ishlatiladigan  
qurilma 1-rasmda keltirilgan.  
Bu laboratoriya ishida sirt taranglik 
koeffitsienti ma’lum suyuqlik  
sifatida suv olinadi. 
                                                             1-rasm