Umumgeografik kartalarning mazmuni va kartalar tavsifi

Mavzu :Umumgeografik kartalarning mazmuni va kartalar tavsifi
Reja:

1. 
   Umumgeografik kartalarning mazmun va mohiyati
   
2. 
   Umumgeografik kartalarning tasnifi
   

Kartografik asarlarga yirik masshtabli topografik kartalardan

tortib, butun Yer yuzasini o‗z ichiga olgan mayda masshtabli

umumgeografik kartalar, har xil mazmundagi mavzuli kartalar

hamda Yer shari yuzasining hammasini o‗zida aks ettirgan dunyo

atlaslari, ayrim mamlakatlar va ularning regionlarini aks ettiruvchi

atlaslargacha kiradi.

Yer shari bo‗yicha barcha materik va mamlakatlar topografik

kartalar bilan bir xilda ta‘minlangan emas. Hududlarning topografik

kartalar bilan ta‘minlanish darajasini aniqlashda, asosan yirik

masshtabli kartalarga etibor qaratiladi. BMT ma‘lumotlariga

qaraganda, hududlarning topografik jihatdan o‗rganilganligi 4 xil

masshtabdagi topografik kartalar bilan ta‘minlanganligiga qaraladi,

ya‘ni 1:25 000 va undan maydalari - 1:50 000, 1:100 000 va 1:200

000 masshtabdan maydalarga qarab aniqlanadi.

Hozirgi vaqtda dunyo bo‗yicha barcha mamlakatlarda bir xil

standartda topografik kartalar yaratilmoqda. Bular 1:10 000, 1:25

000, 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000 masshtabli kartalardir.

BMT ma‘lumotlariga ko‗ra dunyo bo‗yicha topografik kartaga

olingan maydon (quruqlik qismi) Yer shari yuzasining 70 % ni

tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda dunyo bo‗yicha kartalar tuzishda 16

xil Yer ellipsoididan foydanilmoqda, shundan 5 tasi eng ko‗p

qo‗llaniladi. 1940 yilda qabul qilingan Krasovskiy ellipsoidi sobiq

Ittifoq va Yevropadagi mamlakatlarda, Xitoyda Klark ellipsoidi

(1866 y.), Shimoliy Amerikada, Frantsiyada va ko‗plab Afrika

mamlakatlarida Xeyford ellipsoidi (1909 y.), Everest ellipsoidi,

G‗arbiy Yevropa, Janubiy Amerika va Osiyoning ba‘zi mamlakatlarida (1830 y.), Hindiston va Janubiy Osiyo mamlakatlarida

qo‗llanilmoqda. Shu bilan bir qatorda karta tuzishda qo‗llaniladigan

kartografik proyeksiyalarda ham birlik yo‗q. Masalan, Gaussning

ko‗ndalang silindrik proyeksiyasidan juda ko‗p mamlakatlarda

foydalanilsa, AQShda ko‗p konusli proyeksiya, Hindiston, Frantsiyada Lambertning teng konusli proyeksiyasidan foydalanilmoqda.

Yevropa mamlakatlari (Avstriya, Norvegiya, Gretsiya va

Irlandiyadan tashqari) topografik (1:25 000 masshtabli) kartalar

bilan to‗liq ta‘minlangan. Ba‘zi mamlakatlarda faqat foydalanishda

bo‗lgan yerlargina 1:1250 masshtabli kartalar bilan ta‘minlangan.

Masalan, Angliya shular jumlasidandir.

Topografik kartalar bilan ta‘minlanishda Yevropadan so‗ng

Shimoliy Amerika, Osiyo, Janubiy Amerika, Afrika, Avstraliya va

Okeaniya turadi. Lekin dunyo bo‗yicha kartalarni yangilash darajasi

juda past ko‗rsatkichga ega. BMTning ma‘lumotlariga ko‗ra, dunyo

mamlakatlari kartalarining 14%, ya‘ni yiliga 3% yangilanadi.

Gerografik kartalarda xamma tasvirlanayotgan tafsilotlar kartografik berlgilar yordamida uz

aksini topadi.

Kartografik berlgilar asosida tuzilgan kartani, err yuzini samolyotdan olingan surat

bilan bir-biriga takkoslaganda kartadagi afzalliklar anik kurinadi. Aerosuratda xamma

tafsilotlar uzgartirilmasdan, kartada esa kartografik berlgilar yordamida kerraklilarigina

kursatiladi.

Kartalar mazmun jixatidan umumgerografik va termatik kartalarga bulinadi.

Umumgerografik kartalarda err yuzasidagi xamma tafsilotlar mashstabga karab

tasvirlanadi. Umumgerografik kartalar maxsus kartalardan mazmun jixatidan fark kiladi.

Umumgerografik kartalar err yuzasidagi vokera va xodisalarni ma'lum bir vaktdagi

xolatini tasvirlaydi, lerkin mashstab asosida buladi.

Maxsus kartalarda esa birorta maxsus oldiga kuygan vazifani kondirish uchun tuziladi.

Umumgerografik kartalar asosan ikkita elermerntga bulinadi:

Gerografik elermerntlar;

Matermatik elermerntlar.Umumgerografik kartalarning gerografik mazmuni kuyidagi elermerntlardan tashkil topadi:

suv ob'erktlari, err yuzasining rerlerfi, usimligi va tuprogi, sanoat va kishlok xujalik xamda

madaniy ob'erktlar bilan bir katorda siyosiy va ma'muriy chergaralardir.

Umumgerografik kartalarning xar bir elermernti: usimligi, suv ob'erktlari, axolisi va

boshkalar anik, kerng mazmunda berriladi.

Vokera va xodisalarning tarkalishini bizga kurinmaydigan, xatto serzgi organlarimiz

serzmaydigan (magnit ogish burchagi, bosimni, errning ogirlik kuchini) xodisalarni,

tasvirlanayotgan vokeralar orasidagi uzaro bogliklikni, munosabatni (xom ashyo bilan uni

kayta ishlash korxonalari orasida) kurgazmali ravishda tasvirlashga fakat kartagina kodir

Kartalarda kartografik tasvir orkali ikkinchi darajali vokera-xodisalar tushurilib koldirilib,

asosiylari umulashtirilib berriladi (gernerralizatsiya).

Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlari.

Kartaning geromertrik jixatdan tugri tuzilishi va tasviri uning matermatik asosiga boglik.

Matermatik asos bir kancha elermerntlardan tashkil topgan buladi.

Masalan: proerktsiya va koordinata tugri, mashstab, geroderzik asoslar (triangulyatsiya,

poligonomertriya va niverlirlash shaxobchalari).

Xamma kartlar kartografik proerktsiyalar asosida tuzilib, u err ellipisoidi yuzasini terkislikka

yoki kogozga tushirish yullarini urgatadi va kartografik tur xususiyatlarini berlgilaydi. Lerkin

ba'zi kartalarda kartografik tur bulmasligi xam mumkin. Chunki, kartografik turni chizish

imkoniyati bulmaydi yoki kartada ulchash ishlari kuzda tutilmaydi, ba'zan maxfiylik xam

e'tiborga olinadi.

Geroderzik asosda errning tabiiy sirtdan ellipsoid sirtga utishini ta'minlasa, ellipsoid sirtdan

terkislikka utishni proerktsiya ta'minlaydi.

Dermak, ellipsoid sirtdan terkislikka utish vaktida kerlib chikadigan xatoliklarning kancha

ekanligini, uning kartada kanday tarkalganligini va uning xususiyatlarini kartografik

proerktsiya urgatadi.

- Geroderzik asos errning tibiiy sirtidan ellipsoid sirtga utishini ta'minlaydi, xamda

kartalarda kursatilgan elermerntlarni kernglik va uzoklik jixatidan va balandliklari buyicha

tugri ta'minlashni kursatib berradi.

Geroderzik asos bilan paralerllar va merridianlar tushurilar ekan, paralerl va

merridianlarning uchrashgan nuktalari, eng cherkka nuktalarning koordinatalari gerografik

kartaning geroderzik asosi natijasida tushiriladi.

Geroderzik tayanch nuktalarning koordinatalari yordamida err yuzasi kartaga erki

terkislikka tushiriladi, bu esa merridian va paralerllarning tugri joylanishini ta'minlaydi.

- Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlaridan yana biri, bu mashstabdir.

Mashstab derb, err yuzasidagi ikki nukta orasidagi masofaning (maydonning)

kogozda nercha marta kichraytirilganligini kursatish darajasiga aytiladi.

Barcha kartalarda errning dumolokligi sababli va noterks bulganligi uchun mashstab

xamma joyda bir xil bulaverrmaydi, dermak kartalarda ikki xil mashstab bor:

Bosh mashstab;

Xususiy mashstab.

Bosh mashstab barcha kartalarda yozib kuyiladi, bu mashstab kartaning bir nuktasiga yoki

birorta chizigiga tergishli xolos.

Kartaning xar bir nuktasi va chizigi uchun uziga xos mashstabi bor, bu xususiy

mashstabdir. Shuning uchun xam mayda mashstabli umumgerografik kartalarda kuprok

xususiy mashstabdan foydalaniladi.

Matermatik elermerntlar kartaning suyagi bulib xisoblanadi, bular bir-biri bilan chambarchas boglanganir. Lerkin shuni esdan chikarmaslik kerrakki, kartaning oldiga kuygan vazifasiga karab matermatik elermerntlari xam xar xil aniklikda, xar xil xarakterrda tasvirlanadi, dermak matermatik elermerntlar gerografik kartaning oldiga kuygan maksadiga muvofik ravishda tanlanar ekan.

Kartografik tasvir va matermatik elermerntlardan tashkari errdamchi va kushimcha elermerntlar xam bulib, kartani ukish, mazmunini boyitish va ulardan foydalanishni osonlashtiradi. Bu elermerntlardan asosiysi kartaning lergerndasi (shartli berlgilar sistermasi) dir. Lergernda karta mazmunini ukish uchun asosiy manba bulib, tasvirlanayotgan vokera va

xodisalarni uz ichiga olishi, anik mantikli, kiska bulishi kerrak.

Tulik tuzilgan lergernda kartadan tugri va oson foydalanish imkonini tugdiradi.

Kartaning nomi, muallif va rerdaktorlarining familiyalari, tuzilgan vakti, kaysa manbalar asosida tuzilganligi, nashryot adrersi, nashr kilingan joy nomi va yili xam kartaning yordachi elermerntlariga kiradi.

Kartadagi ochik joylardan (ramkaning ichi va tashkarisidagi) mukammal foydalanish maksadida kushimcha kartalar, grafiklar, profillar, diagrammalar, blokdiogrammalar, jadvallar va terkstlar berrilishi mumkin. Bular kartaning kushimcha elermerntlarini tashkil kiladi