Қумларнинг экологик хусусиятлари

• ҚУМЛОҚ МИНТАҚАЛАРНИНГ ГЕОГРАФИК ТАРҚАЛИШИ, ТИПОЛОГИК КЛАССИФИКАЦИЯСИ, КИМЁВИЙ, ФИЗИК ВА ЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Қумларнинг экологик хусусиятлари

• Қумлоқ минтақаларнинг географик тарқалиши

• Қумларнинг физик ва кимёвий хусусиятлари

• Қумларнинг типологик классификацияси

• Қумлар деб таркибида майда заррачалар 10% дан кўп бўлмаган ва тупроқ ҳосил бўлиш жараёнлари суст ривожланишни тавсифлайдиган кичик минерал заррачаларнинг ялпи тўпламига айтилади.
• Умумий майдони 19,266 млн км2, қуруқликнинг 11% қисмини ташкил этади.

№	Жойлашган ўрни	Майдони, минг км2	Денгиз сатҳидан баландлиги, м	Абсолют максимум, 0С	Абсолют минимум, 0С	Ёғингарчилик миқдори, мм
1	Марказий Осиё ва Қозоғистон	1000	50-660	40-50	-32-45	70-300
2	Олд Осиё	1841	800-3100	30-45	-20-40	50-300
3	Эрон	175	200-1500	42-45	-10-19	50-100
4	Арабистон ярим ороли ва яқин Шарқ	897	100-1000	45-54	-5-11	25-300
5	Шимолий Африка	1896	100-1000	53-59	-2-5	25-200
6	Жанубий Африка	870	200-1000	40-44	-4-11	2-500
7	Индонезия Ярим ороли	326	100-450	48-49	-1-2	50-500
8	Шимолий Америка	1521	100-1800	41-57	-4-14	45-300
9	Жанубий Америка	490	300-2500	30-40	-15-21	10-200
10	Австралия	1250	0-700	44-50	+2-6	100-250

• МДҲ ҳудудида қумлоқ ерлар 240 млн гектарни ташкил этади. Шулардан 50%дан ортиғи ўртача намлик минтақаларига тўғри келади. Қурғоқчилик ҳудудларда қумлар 83 млн га ташкил этади ва асосан Марказий Осиё ва Қозоғистон худудига тўғри келади. Шулардан 72 млн гектар Осиё минтақасига ва қолган қисми Европа минтақасига тўғри келади. Хусусан қумлар эгаллаган майдон 78 млн. гектарни ташкил этади. Улардан 12 млн. гектар кўчувчи қумларга тўғри келади.

• Марказий Осиё чўллари ер шари чўлларининг шимолида жойлашган бўлиб лойқали, тошли, гипсли ва қумли чўлларга бўлинади. Улар Марказий Осиё ва Қозоғистон ҳудудининг 40% майдонини ташкил этади. Шулардан қумли чўлларга 18% и тегишли.

• Қорақумлар- 400 минг км2 майдонни яъни Турманистон худудининг 88%ни эгаллайди.
• Қизилқумлар – 250 минг км2 яъни 70% Ўзбекистон худудининг майдонини ташкил этади.
• Қизилқумнинг шимолий қисми яъни 200 минг км2 майдон Қозоғистонда жойлашган. Қизилқумнинг шимолий чегараси Сирдарё, жанубий чегараси Амударё, ғарбда, Орол денгизи, шарқда Зарафшон водийси билан чегараланган.
• Фарғона водийси қумлари. Фарғона водийсидаги энг йирик қум массиви Қорақолпоқ, Қайроқчи-қум ва Сирдарёнинг чап қирғоғида жойлашган қумлар киради.

• Қумлар тоғ жинсларининг парчаланиши натижасида пайдо бўлади. Парчаланган жойларда пайдо бўлган қумларга элювиал ёки биринчи пайдо бўлган қумлар дейилади.
• Делювиал қумлар эса улар тоғ қияликларидан ёққан ёмғир ва эриган қор сувларида оқиб, тоғ олди текисликларида ўрнашиб қолган қумлардир. Кўпчилик қумлар музланиш натижасида пайдо бўлган. Қумлар кўчишига асосий сабаб дарёлар ҳисобланади. Сувдан озод бўлган денгиз тагидаги қумларга - денгиз қумлари дейилади.

• Қумларнинг классифкацияланиш принциплари қуйидагилардан иборат:
• 1. Келиб чиқиши бўйича.
• 2. Кўчиш даражаси бўйича.
• 3. Ўсимлик тавсифи ва унинг қалинлиги бўйича.
• 4. Ўрмон ўсимликлари шароитининг тавсифи бўйича.
• 5. Қум шаклланишларининг шакли бўйича.

• Турли даврларда қумларнинг келиб чиқиши бўйича классификациялинишида куйидаги қумлар ажратилади:
• а) аллювиалли;
• б) Элювиалли;
• в) Делювиалли;
• г) Пролювиалли;
• д) кўлга оид,
• е) Денгизга оид.

• Кўчиш даражаси бўйича классификацияси ёки геодинамик классификация:
• а) кўчувчи қумлар - барханли қумлар;
• б) Турғун қумлар - бошқа қолган қумлар.

• Чўлда қумли худудни уч категорияли майдонга бўлиб ўрганиш мумкин:
• 1. Дефляцияли майдон.
• 2. Трансгрецияли майдон.
• 3. Аккумулияцияли майдон.
• Дефляцияли майдон - бу худудидан қумлар учиши мумкин бўлган майдон.
• Трансгреция майдони - қумни, қорни дефляция майдонидан аккумуляция майдонигача кўчиши ёки тўпланиши.

• Ўсимлик тавсифида, қайси ўсимлик тури ўсаётганлиги, ўсимлик билан қопланганлик даражаси кўрсатилади:
• 1. Ўсимлик қатлами йўқ майдон - лойиҳавий қоплам 10% гача.
• 2. Ўсимлик қоплами суст қумлар - лойиҳавий қоплам - 25%.
• 3. Ўсимлик ярим ўсган қумлар - лойиҳавий қоплами 25-50% гача.
• 4. Ўсимлик билан қопланган қумлар - қумнинг лойиҳавий қоплами - 50%дан кўп.

• Ўсимлик шароитининг тавсифи бўйича классификацияланиши. Қумларда ўрмон ўсимликлари шароити турли омилларга боғлиқ
• 1) механик таркибига;
• 2) сув-физик хусусиятига;
• 3) ер ости сувининг чуқурлиги ва миқдори.
• 4) шўрланганлик даражаси ва шўрнинг жойлашиш тавсифига.

• Қумларнинг шаклланиш шакли бўйича классификацияланиши.
• 1) Қумнинг текис, текис-тўлқинли шаклдаги рельефи.
• 2) Бархан шаклдаги рельефи барханлар билан яланглик қумлар ёки бархан занжирлари.
• 3) Тепаликлар шаклидаги рельефлар - қумли тепаликлар 3м дан 10м гача баландликларда бўлади. Ўсимлик ўсган ёки ялангли бўлиши мумкин.
• 4) Қаторли ва қаторли тепалик шаклидаги рельефлар.

ЭЪТИБОРЛАРИНГИЗ УЧУН РАҲМАТ