Umarov Umidjon 111-18 guruh

Umarov Umidjon
111-18 guruh

Вариант №19	ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА КОММУНИКАЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВАЗИРЛИГИ МУҲАММАД АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ	ТАСДИКЛАЙМАН "АКТ соҳасида Иқтисод" Кафедра мудири Н.А.Иминова
“Микромакроиқтисодиёт” фанидан оралик назорат саволлари Эластиклик ва солик юкининг истеъмолчи ва ишлаб чикарувчи ўртасида таксимланиши. Истеъмолчининг бозордаги харакати. Масала. Монополист ишлаб чикарувчининг харажатлар функцияси қуйидагича: ТС=50+Q^2 Талаб функцияси P=40-Q Монопол ишлаб чикариш хажми, монопол нарх, монопол хокимият аниклансин.

1. 
   Elastiklik va soliq yukining iste’molchi va ishlab chiqaruvchi o‘rtasida taqsimlanishi
   

Elastiklik - bir o`zgaruvchining boshqa bir o`zgaruvchi ta′siri ostida o`zgarishini o`lchaydigan o`lchov. Aniqroq qilib aytganda, biror o`zgaruvchining bir foizga o`zgarishi natijasida boshqa bir o`zgaruvchining ma′lum foiz miqdoriga o`zgarishini ko`rsatadigan ko`rsatkichdir. Bunga eng yaqqol misol sifatida narxga bog`liq talab elastikligini keltirish mumkin. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga o`zgarishi, unga talabni necha foizga o`zgartirishini ko`rsatadi.

Talabning narx bo`yicha elastikligi yordamida daromadlarni tahlil qilish

Tahlilni chiziqli talab funksiyasi orqali ko`rib chiqamiz.

Elastiklikning ta`rifiga ko`ra:

E

 Q^'



P

b 

P



P



LG



LC

.

a  b  P

a

p

p

Q

 P

AF

AL

b

Talabning narx bo`yicha elastikligi va daromad o`rtasidagi

bog`liqlikni ifodalovchi grafik chizamiz.

L nuqta

talab chizig`i

bo`yicha A nuqtadan

C nuqtaga harakat

qilganda, talab elastikligi kamayadi. U har doim manfiy, absolyut qiymati bo`yicha LC kesmaning AL kesmaga nisbatiga teng va AC chiziqning o`rtasida birga teng. 3.5-rasmning pastki qismida daromadning narxga bog`liqligi ko`rsatilgan: TR  Q  P(Q) .

Ko`pchilik mamlakatlarda davlat talab elastikligi past (noelastik) bo`lgan tovar va xizmatlar narxini cheklab turadi. Aks holda elastiklik qonuniyatlaridan unumli foydalanib, sotuvchilar daromadlarini oshirish maqsadida noelastik talabga ega tovarlar narxini oshirib yuborishlari mumkin.


Talabning narx bo`yicha elastikligi va daromad o`rtasidagi bog`liqlik

Talab elastikligining bu xususiyatlarini bilish sotuvchilarga narxni o`zgartirish orqali daromadlarni oshirish imkoniyatini beradi. Bunda daromadning o`zgarishi narxning o`zgarishiga teskari bo`lganligidan, sotuvchilar talab elastikligi yuqori bo`lgan mahsulotlarning narxini pasaytirish orqaligina sotuvlar hajmini va daromadini oshirishlari mumkin.

Talab noelastik bo`lgan holatda esa, narxni oshirish talab hajmini keskin qisqarishiga olib kelmaydi. Chunki, ko`pincha iste′molchilar uchun birlamchi ehtiyoj sanaladigan ne′matlarga talab noelastik hisoblanadi. Bunday sharoitda sotuvchilar daromadni oshirish uchun narxni ko`tarishlari mumkin.
Bitta tovarga bo`lgan talabga boshqa bir tovarning narxi ta′sir ko`rsatadi. Bunday bog`liqlikdagi talab o`zgarishiga narxga bog`liq kesishgan talab elastikligi deyiladi. Kesishgan talab elastikligi - bu boshqa tovarlar narxi bir foizga o`zgarganda, tovarga talabning necha foizga o`zgarishini bildiradi.

	Tаlаb elаstikligining nаrх vа daromadga tа′siri
Elаstiklik		Tаlаbning nаrх	Mоhiyati	Daromadgа tа′siri
kоeffitsiеnti		o`zgаrishigа		nаrхning		nаrхning
miqdоri		munоsаbаti		оshishi		pаsаyishi
Birdаn		―Elаstik‖ yoki	Tаlаb miqdоrining	Dаrоmаdni		Dаrоmаdni
kаttа		―nisbаtаn	o`zgаrishi nаrх	kаmаytirаdi		оshirаdi
(Ed >1)		elаstik‖	o`zgаrishidаn yuqоri
Birgа tеng		Bаrqаrоr	Tаlаb miqdоrining	Dаrоmаd		Dаrоmаd
(Ed =1)			o`zgаrishi nаrх	o`zgаrmаydi		o`zgаrmаydi
			o`zgаrishigа tеng
Birdаn		―Nоelаstik‖ yoki	Tаlаb miqdоrining	Dаrоmаdni		Dаrоmаdni
kichkinа		―nisbаtаn	o`zgаrishi nаrх	оshirаdi		kаmаytirаdi
(Ed <1)		nоelаstik‖	o`zgаrishidаn kam

Soliq yukini iste′molchi va ishlab chiqaruvchi o`rtasida taqsimlanishini tovar elastikligiga ko`ra tahlili

Elastiklik nazariyasi firmalar va davlatning iqtisodiy siyosatini belgilashda muhim qurol bo`lib hisoblanadi. Ma′lumki, talab va taklif chiziqlarining yotiqligi, ularning elastiklik koeffitsiyentlari miqdorining qzgarishiga ko`ra o`zgaradi. Talab va taklifning elastik yoki elastik bo`lmasligi soliq yukining iste′molchi va ishlab chiqaruvchilar o`rtasida qanday gaqsimlanishini, ya′ni soliqning qancha qismini iste′molchi va qancha qismini ishlab chiqaruvchi to`lashini aniqlab beradi.

Umumiy soliq iste′molchi va ishlab chiqaruvchi o`rtasida taqsimlanib, o`z ichiga soliq yuki ortiqchaligini oladi. Ushbu soliq yuki ortiqchaligi ―o`lik yuk bo`lib, jamiyat uchun sof yo`qotish hisoblanadi.

Soliq yukini ishlab chiqaruvchi va iste′molchi o`rtasida taqsimlanishi

Yuqoridagi rasmdan ma′lumki, ishlab chiqaruvchi to`laydigan soliqni ko`rsatuvchi P₂MBP₀ to`rtburchak yuzasi iste′molchi to`laydigan soliqni ifodalovchi P₀BE₁P₁ to`rtburchak yuzidan katta. Chunki, talab elastikligi yuqori bo`lganda (E_D>1) soliq kiritilishi tufayli narx oshganda, iste′molchilar bunga talabni qisqartirish bilan javob qaytaradilar. Buning natijasida sotuvchilar daromadi sezilarli darajada pasayib kertishi mumkin. Shu sababli sotuvchilar soliq yukining katta qismini o`z zimmalariga olish orqali talab qisqarishini kamaytirishga urinadilar.
Tаlаb qоnunigа аsоsаn istе′mоlchilаr nаrх аrzоnlаshuvi tа′siridа ko`prоq tоvаr хаrid qilishgа mоyil bo`lаdilаr. Аmmо, istе′mоlchilаr tаlаbining nаrх o`zgаrishigа munоsаbаti tоvаrning хususiyatigа ko`rа turlichа bo`lishi mumkin. Аyrim tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishigа nisbаtаn istе′mоlchilаrning sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi vа nаrхdаgi оzginа o`zgаrishlаr tа′siridа tоvаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоri sеzilаrli dаrаjаdа o`zgаrаdi. Оdаtdа qimmаtbаhо buyumlаr nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi. Mаsаlаn, yеngil аvtоmоbillаr nаrхining оshishi ungа bo`lgаn tаlаbning sеzilаrli qisqаrishigа оlib kеlаdi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn elаstik tаlаb dеyilаdi.

Ikkinchi tur tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Ko`pinchа kundаlik ehtiyoj vа zаrurаt buyumlаri nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi pаst bo`lаdi. Mаsаlаn, оziq-оvqаt, dоri-dаrmоn, gugurt kаbi tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn tаlаb nоelаstik tаlаb dеb аtаlаdi.

Elastiklik koeffitsienti qiymatiga qarab talabni elastik, noelastik va birlik elastiklikka ega bo`lgan talablarga ajratish mumkin.

2. 
   Iste`molchining bozordagi harakati
   

Bozor talabining shakllanishi asosida shaxsiy (individual) talab yotadi, ya′ni alohida iste′molchining talabi, har bir shaxs o`zining fiziologik ehtiyojlarini qondirish uchun qandaydir mahsulotdan, qanchadir sotib olishi kerak, sotib olish uchun ma′lum miqdorda mablag`i bo`lishi kerak. Iste′molchining mablag`i cheklangan. Iste′molchi har doim tanlov oldida turadi va tanlov chog`ida quyidagi uchta savolga javob izlaydi:

1. 
   Nimani xarid qilish?
   

2. 
   Xarid qilinadigan ne′matning narxi qancha?
   

3. 
   Ne′matni harid qilish uchun mablag` yetarlimi?
   

Birinchi savolga javob berish uchun ne′matning iste′molchi uchun naflilik darajasini aniqlash, ikkinchi savolga javob berish uchun - ne′matning narxini va uchinchi savolga javob berish uchun iste′molchining daromadini o`rganish lozim bo`ladi. Mana shu uchta element - naflilik, narx va daromad - iste′molchi tanlovining asosini tashkil etadi.

Iste′mol nazariyasi ma′lum bir aksiomalarga asoslanadi va ular 6.2-rasmda keltirilgan. Iste′molchi qaror qabul qilishda, mavjud imkoniyat doirasida maksimal darajada o`z ehtiyojini qondirishga, turmush farovonligi darajasini oshirishga harakat qiladi. Ushbu ehtiyojni qondirish darajasi naflilik (utility) deyiladi.

Ne′matning nafliligi - ne′matning insonning bir yoki bir nechta ehtiyojini qondira olish xususiyatidir. Iste′mol nazariyasida ne′mat - bu iste′molchining ehtiyojini qondira oladigan har qanday iste′mol ob′ektidir. Ko`p hollarda ne′matlar yakka tartibda emas, balki majmua tartibda yoki ―iste′mol savati‖ bilan iste′mol qilinadi.
Iste′molchi talabining alohida xususiyatlari
Ratsional iste′molchiga xos tanlovning umumiy qoidalari bilan birga ayrim iste′molchilarning didi va afzal ko`rishlari ta′sirida shakllanadigan alohida tanlov xususiyatlari ham mavjud. Ayrim iqtisodiy adabiyotlarda iste′molchi talabi funksional va nofunksional guruhlarga ajratiladi.


Funksional talab iqtisodiy ne′matning o`ziga (tovar yoki xizmat turiga) xos bo`lgan iste′mol xususiyatlari ta′sirida shakllanadi.

Nofunksional talab iqtisodiy ne′matga xos bo`lmagan iste′mol xususiyatlari ta′sirida shakllanadi. Unga ijtimoiy, spekulyativ va noratsional omillarni kiritish mumkin.
Bozor talabi alohida bozordagi iste′molchilarning individual talablari yig`indisi bilan aniqlanadi. Bozor talabi chizig`i esa ma′lum bzordagi iste′molchilarning individual talablari chiziqlarini qo`shish orqali olinish mumkin.

Faraz qilaylik, oziq-ovqat bozorida (masalani soddalashtirish uchun) uchta A, B va V iste′molchilar harakat qiladi deylik.

Quyidagi jadvalda har bir iste′molchining berilgan narxlarda oziq-ovqatga bo`lgan talabi keltirilgan.

Bozor talabi chizig`i har bir iste′molchining berilgan narxlardagi talablarini qo`shish orqali hosil qilingan. Bozor talabi chizig`ining har bir nuqtasi berilgan narxda uchta iste′molchi uchun qancha oziq-ovqat birligi kerakligini ko`rsatadi.

Masalan, narx 3000 so`m bo`lganda, bozor talabi 12 birlik bo`lib, u A, B va V iste′molchilarning narx 3000 so`m bo`lgandagi talablari yig`indisiga teng 2  4  6  12.

Iste′molchilarning individual talablari chiziqlari to`g`ri chiziqlardan iborat bo`lgani bilan bozor talab chizig`i ham to`g`ri chiziqdan iborat bo`lishi shart emas. Nima uchun deganda, yuqori narxlarda ba′zi bir iste′molchilar tovarni sotib olmasligi ham mumkin yoki ular har xil miqdorda sotib olishi mumkin.

Yana shuni ta′kidlash lozimki, iste′molchilar talablariga ta′sir qiluvchi barcha omillar bozor talabiga ham ta′sir qiladi. Masalan, iste′molchilar sonining oshib borishi bozor talab chizig`ini o`ngga, tepaga siljitadi yoki bo`lmasa, iste′molchilar daromadlarini ortishi, ularning oziq-ovqatga bo`lgan talabini oshiradi. Bu o`z navbatida bozor talab chizig`ini o`ngga-tepaga surilishiga olib keladi.

Umuman olganda, bozor talabini aniqlashda har xil demografik guruhlarga qarashli iste′molchilar talablarini yig`ishga, har xil hududlarda yashovchi iste′molchilar talablarini yig`ishga to`g`ri keladi. Masalan, muzqaymoqqa bo`lgan bozor talabi o`rganilganda yosh bolalar talabi, o`smirlar talabi, ayollar talabi, nafaqaxo`rlar talabi to`g`risidagi axborotlarni olishga va ularni jamlashga to`g`ri keladi. Xuddi shu masalani hududlar bo`yicha aniqlash ham mumkin.

3. 
   Masala. Monopolist ishlab chiqaruvchining harajatlar funksiyasi quyidagicha:
   

ТС=50+Q²
Talab funksiyasi: P=40-Q

Monopol ishlab chiqarish hajmi, monopol narx, monopol hokimyat aniqlansin.