Умаров илхомжон юлдашевич ўзбекистон республикаси озиқ-овқат саноатида тадбиркорликни ривожлантиришнинг иқтисодий механизмларини такомиллаштириш

 
технологияси 
коэфиценти
 
 
OKi
OKi
OK
АFК
OCNTOQ
OCHIIT

 
OOCNTOQ
OKi 
– озиқ-овқат саноати 
корхонасининг ноёб ишлаб чиқариш
 
технологиясининг i-тармоғидаги ўртача 
қиймати; 
АFК
OKi
– озиқ-овқат саноати 
корхоналарида мавжуд бўлган i-
тармоғидаги асосий ишлаб чиқариш 
технологияларини қиймати.
Озиқ-овқат саноати 
корхоналарининг 
экспортдаги 
даражаси
 
OKi
OKi
OK
OCEH
EХХ
OSKEJ

 
EXX
OK
– озиқ-овқат корхонасига тўғри 
келувчи i-тармоғидаги экспортнинг ўртача 
ҳажми; 
АФК
КБ
– озиқ-овқат i-тармоғидаги барча 
корхоналари томонидан амалга оширилган 
экспорт ҳажми.
Шу сабабли ушбу тадқиқот ишида озиқ-овқат саноати корхоналари 
рақобатбардошлигини 
мультипликатив 
шаклда 
баҳолаш 
услублари 
такомиллаштирилган. Бу кўрсаткичлар озиқ-овқат саноати корхоналарининг 
миллий ёки тармоқ иқтисодиётидаги ўрни ва ролини, унинг ривожланиш 
салоҳиятини намоён этади. Миллий ва тармоқларни ушбу тавсифларга кўра 
168
Муаллиф ишланмаси асосида тузилган. 

---

184 
изчил тизимга солиш уларни рақобатбардошлигига объектив баҳо бериш 
имконини яратади. 
Озиқ-овқат саноати корхоналарини маҳсулот ишлаб чиқариш 
рақобатбардошлигини ошириш, жумладан, товарлар номенклатурасини 
ҳамда бажарилаётган хизмат турларидан самарали фойдаланиш масалалари 
кўзда тутилади. Пировардида корхоналар бошқа соҳа фаолият турлари билан 
шуғулланмасдан фақат ўзининг соҳаси бўйича шуғулланиши мақсадга 
мувофиқ бўлади. Бироқ, бир фаолият соҳаси, яъни озиқ-овқатнинг ўзида 
ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларини ошириш натижасида корхона 
фаолияти такомиллаштирилади. Шунинг учун бозор муносабатларида ягона 
корхона, ягона маҳсулот турини ишлаб чиқаришга ихтисослашган бўлиши 
билан барқарор даражага эришиши мумкин. Чунки, корхона томонидан бир 
хил турдаги маҳсулотга ихтисослашганлиги товар бозоридаги бозор 
конъюнктуранинг салбий ўзгаришига жиддий таъсир этади
169
. Жумладан, 
озиқ-овқат корхонасида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларининг сифати ва 
миқдори ҳамда унинг таркиби истеъмол бозорида қайси турдаги товарга 
эҳтиёж ўсиб бораётган бўлса, ўша турдаги маҳсулот ассортиментини 
кўпайтириш мақсадга мувофиқ бўлади. Чунки озиқ-овқат бозорида товарлар 
хилма хиллиги ҳисобига маҳсулотга бўлган талаб хажмини қисқариши ҳамда 
унинг нархнинг камайиши орқали якуний натижа бўйича йўқотишлар бошқа 
турдаги озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларни ёки баҳосини 
ортиши орқали қопланади. 
Озиқ-овқат корхоналари ўртасида рақобатни оширишда энг асосий 
омилидан бир бу унинг сифати ва кўрсатилаётган хизмат турларини 
такомиллаштиришни талаб этади. Лекин, ишлаб чиқарувчи корхонанинг янги 
турдаги товарлар ассортиментини кўпайтириш орқали унинг истеъмол 
даражаси ва ўзига хос хусусиятлари яхшиланади, натижада товарнинг сифат 
даражаси ортиши таъминланади. Бу ўз навбатида мазкур турдаги товарлар ва 
169
Умаров И.Ю. Озиқ-овқат саноатида тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришда рақобат механизмини 
такомиллаштириш. // Фаол инвестициялар ва ижтимоий ривожлантиришнинг долзарб масалалари. Халқаро 
илмий-амалий конференция илмий мақолалар ва материаллари тўплами. – Андижон. АДУ, 2019 йил
11 октябрь. 176-182-б. // 616-Текст%20статьи-1693-1-10-20191229.pdf 

---

185 
хизматларга бўлган талаб хажмининг ошишига олиб келса, натижада сотув 
ҳажмини ошишига ҳамда маҳсулотларни бозордаги сиғимини кенгайишига 
таъсир этади. 
Озиқ-овқат 
саноатининг 
бугунги 
кундаги 
ҳолати 
иқтисодий 
механизмдан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтиришни 
тақозо этмоқда. Бунинг учун озиқ-овқат саноатида интеграция жараёнларини 
ривожлантириш, корхоналарнинг технологик боғлиқлигини кучайтириш ва 
маҳсулот бозори билан боғлаш имкониятларини қидириб топиш ва амалиётга 
жорий этиш зарурият бўлиб ҳисобланади.
Интеграция жараёни дейилганда турли хил бозор субъектлари 
томонидан ягона бизнес жараёнлари доирасида ташкилий-ҳуқуқий асосларни 
яратиш йўли билан активларни бирлаштириш тушунилади. Бу жараёнда 
мулкий муносабатларни тартибга солиш жараёни асосий муаммо бўлиб 
ҳисобланади. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, озиқ-овқат саноатида 
ҳам бир нечта корхонани ягона ташкилий тузилма таркибида умумий назорат 
остига бирлаштириш интеграция шакли бўлиб ҳисобланади.
Ишлаб 
чиқариш 
соҳасида йирик 
корхоналарнинг 
иқтисодий 
салоҳиятини кучайтиришда интеграциянинг учта усули кўрсатилади: 
1. Вертикал интеграция, бу асосий корхона фаолиятига нисбатан турдош 
тармоқ корхоналари фаолият соҳасига кириб бориш. 
2. Горизонтал интеграция, бу усулда корхонанинг тармоқ маҳсулот 
ишлаб чиқаришидаги ялпи улушини кўпайтиришни кўзда тутади. 
(корхонанинг тармоқ ишлаб чиқаришидаги улуши, тармоқ ишлаб чиқариш 
қувватларидаги улуши, тармоқ маҳсулот бозоридаги улуши). 
3. Диверсификация, бу корхона раҳбарияти томонидан онгли тарзда бир-
бири билан функционал жиҳатдан ўзаро боғланган тармоқлар ва ишлаб 
чиқариш соҳаларига сармоя киритиш. 
Вертикал интеграция асосий маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхона 
томонидан унга хомашё етказиб берувчиларни ёки маҳсулотини харид 
қилувчиларни ўзига қўшиб олишдан иборат жараён бўлиб ҳисобланади. У 

---

186 
тескари шаклда амалга ошиши мумкин, яъни хомашё таъминотини назорат 
қилишда, ёки тўғри назорат, яъни тақсимот канали назоратида. Бу шуни 
анлатадики, корхона иккита йўналишда кенгайиши мумкин. Биринчиси-
хомашё таъминотини етказувчиларни қўшиб олиш йўли билан, иккинчиси 
тақсимот каналини кенгайтириш йўли билан. Тўғри вертикал интеграция 
тақсимот тармоғини кучайтиради, маҳсулот харидини кафолатлайди. Тескари 
вертикал интеграция эса таъминотчилар тармоғини кучайтиришга қаратилган 
бўлади. Унинг мақсади – рақобатчиларга нисбатан пастроқ нархда хомашё 
таъминотини йўлга қўйиш бўлиб ҳисобланади.
Вертикал интеграциянинг стратегик афзалликлари ва камчиликлари 
бўлиб қуйидагилар ҳисобланади. Афзалликлари:
тежамкорлик борасида кўплаб имкониятлар юзага келади, улардан 
фойдаланиш кўплаб рақобат устунликларини келтириб чиқаради. Масалан: 
бошқарув тизимини яхшилаш, юклаш ва тушириш харажатларини 
пасайтириш, ер майдонлари ва ишлаб чиқариш қувватларидан самарали 
фойдаланиш, бозор тўғрисида маълумот йиғишга кам харажатлар қилиниши, 
шартномаларни 
имзолашга 
харажатларнинг 
қисқариши, 
барқарор 
алоқалардан наф кўриш ва х.к; 
вертикал интеграция махсулотга хомашё ва материаллар таъминотини 
қисқароқ муддатларда кафолатлаш, талаб қисқариб кетган даврда товарни 
пастроқ нархда сотиш имконини бериши керак; 
корхона қиймат яратиш жараёнининг катта қисми устидан назоратни 
қўлга киритади ва бу билан рақобатчилар олдида устунликка эга бўлади; 
интеграция корхонага таъминотчилар ва харидорларнинг бозор 
ҳокимияти босимига қарши туришга имкон беради; 
вертикал интеграция корхонанинг ҳар бир сарф қилган сармояси эвазига 
келадиган фойдани кўпайтириш шароитини яратиб беради.
Камчиликлари: 
вертикал интеграцияда корхонанинг доимий харажатлари ортиб бориши 
кўзда тутилган бўлади. Чунки, корхона тўғри ва тескари интеграция билан 

---

187 
боғлиқ харажатларни қоплаши керак бўлади. Бундай қарамликни кучайиб 
бориши корхонага қуйидаги турдаги рискларни келтириб чиқаради; 
корхонанинг бошланғич ва якуний фаолият босқичлари ўртасида ўзаро 
тенгликни сақлаб туришга эҳтиёж туғилади. Бу муаммо жиддий тус олмайди, 
агарда хомашё ва тайёр маҳсулот учун аниқ бозорлар мавжуд бўлса; 
интеграция стратегияси камида қилинган харажатлара тенг миқдорда 
қайтим бериши керак. Акс ҳолда интеграция жараёни самараси йўқ бўлиб 
кетади; 
янги бўлинмаларга янги бошқарув кўникмалари керак бўлиши мумкин, 
бу эса харажатларни кўпайтиради ва риск даражасини оширади.
Вертикал интеграция одатда узлуксиз ишлаб чиқариш жараёнига эга 
тармоқларда кўпроқ самара беради (кимё, нефтгаз, металлургия, целлюлоза 
қогоз, резина техника ва пластмасса махсулотлари ишлаб чиқариш 
тармоқларида). Юқори технологияли бўлмаган дискрет тармоқларда 
(тўқимачилик ва тикувчилик ҳамда озиқ-овқат саноати) вертикал интеграция 
корхона фаолияти самарадорлигини яхшилаш кўрсаткичлари сифатида ўзини 
оқлаши мумкин. Бу қуйидаги ҳолат билан боғлиқ бўлади: ушбу тармоқларда 
мамлакатдаги ишлаб чиқариш инфратструктураси ва ресурсларни янги 
махсулот турларини яратиш ва ишлаб чиқаришга жалб қилиш учун 
мослаштириш анча осонроқ юз беради. Бунда ишлаб чиқаришнинг ҳамма 
босқичларини битта корхона доирасида ташкил этиш харажатлари вертикал 
интеграцияни чуқурлаштириш харажатларидан ошиб кетмайди.
Горизонтал интеграция. Горизонтал интеграция юз беради, қачонки 
корхона ўзи билан бир хил қиймат занжири босқичида бўлган бошқа бир 
рақоабтчи корхона билан бирлашса ёки қўшилиб кетса. Иккита корхона 
бозорнинг турли сегментларига эгалик қилиши мумкин. Корхоналарнинг 
горизонтал интеграцияда қатнашишига бир нечта сабаблар мавжуд бўлиб 
ҳисобланади: 
миқёс самараси рақобат устунлигини беради; 
агарда корхона ортиқча молиявий ва меҳнат ресурсларига эа бўлса бу 

---

188 
унга кенгайиб бораётган корхона устидан назорат қилишга имкон беради; 
корхонада маҳсулотни ўрнини босувчи товарни бозордан чиқариб 
ташлашга зарур бўлиши мумкин; 
рақобатчи корхона сезиларли миқдорда молиявий ресурслара эҳтиёж 
сезиши мумкин.
Горизонтал интеграцияни қўллаш қуйидаги шаклларда амалга 
оширилиши лозим: 
стратегик режалаштириш. Бу шуни англатадики, корхона бозорда ўзи 
учун янги бозор имкониятларини қидириб топиши керак бўлади.
Ушбу фикрдан келиб чиққан ҳолда бизнинг интеграцион тузилмани 
шакллантиришга оид методик ёндашувимиз қуйидаги алгоритмга 
асосланган: 
а) озиқ-овқат саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишини 
аниқлаштириш;
б) 
озиқ-овқат 
саноати 
мажмуида 
интеграция 
жараёнини 
ривожлантиришнинг мос келадиган шакли ва унусурларини аниқлаштириш. 
1-босқич. Озиқ-овқат саноати тарққиёт даражасини жорий ҳолатини энг 
муҳим кўрсаткичлар йиғиндисини қиёсий таққослаш асосида ўрганиш. Бу 
ишдан мақсад – ушбу тармоқ бугуни кунда қандай салоҳиятга эга эканлигини 
баҳолаб олиш. Шунингдек, озиқ-овқат саноатида интеграциялашган 
тузилмалар яратиш зарурлигини асослаш.
2-босқич. Ривожланишнинг устувор йўналишларини белгилаб олиш. 
Ўтказиладиган таҳлилда тармоқ корхоналарининг тўлов қобилиятини 
ўрганиш йўли билан уларнинг заиф томонлари аниқлаштириб олинади.
3-босқич. Озиқ-овқат саноатида интеграция тузилмасини схемасини 
ишлаб чиқиш. Бу босқичда озиқ-овқат саноатида тизимлилик ва комплекслик 
тамойиллари асосида бошқарув тизимини ишлаб чиқиш кўзда тутилиш 
лозим. 
Ўзбекистон 
Республикаси 
шароитида 
озиқ-овқат 
саноати 
корхоналарида 
интеграция 
жараёнини 
ривожлантириш 
қуйидаги 
тамойиллара асосланиши лозим. («4.3-жадвал қаранг») 

---

189