Умаров илхомжон юлдашевич ўзбекистон республикаси озиқ-овқат саноатида тадбиркорликни ривожлантиришнинг иқтисодий механизмларини такомиллаштириш

t
i
t
i
t
i
t
i
t
i
t
i
t
i
Q
LN
ECOST
LN
EPROCED
LN
CAPIT
LN
COST
LN
DAY
LN
PROCED
LN
ENTERP
LN

























)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
7
6
5
4
3
2
1
0
(2.2) 
112
Умаров И.Ю. Озиқ-овқат саноатида тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш истиқболлари. 
Монография. – Т.: Фан ва технологиялар, 2014. –42 б.

---

112 
Шунингдек, муаллиф томонидан корхоналар фаолиятига таъсир этувчи 
истеъмолчи сони, аҳоли даромади, тармоқдаги бандлик, нарх, солиқ, 
инфляция омилларини тизимли мақбуллаштириш ёрдамида озиқ-овқат 
саноатида маҳсулотларни тежамкор технологияларини қўллаш асосида 
ишлаб чиқариш ҳажмини оптималлаштиришнинг кўп омилли модели ишлаб 
чиқилган
113
:
,
)
Ln(
*
6
TAX)
-
Ln(1
*
5
Ln(P)
*
4
Ln(Epl)
*
3
)
Ln(GDP/POP
*
2
Ln(POP)
*
1
0
)
(

















Q
Ln
(2.3) 
бунда: 

Q
озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажми;

POP
истеъмолчилар сони;
 

POP
GDP
/
аҳоли жон бошига даромади; 

Epl
озиқ-
овқат саноати тармоғида банд бўлганлар сони;

P
озиқ-овқат саноати 
тармоғида тайёр маҳсулотнинг нархи; 

TAX
озиқ-овқат саноати тармоғига 
белгиланган 
солиқ 
ставкаси;
 


озиқ-овқат 
саноати 
тармоғидаги 
маҳсулотнинг нархлар индекси, 

6
5
4
3
2
1
,
,
,
,
,






регрессион коэффициент-
лар; 


кўрсаткичлар танланмаси бўйича ўртача хатолик даражаси. 
Шу билан бирга, озиқ-овқат маҳсулотлари истеъмолига таъсир қилувчи 
омилларни ўрганиш ва уларга миқдорий баҳо берган ҳолда истеъмолни 
мақбуллаштиришга оид бошқа омиллар боғлиқликларига асосланган кўп 
омилли регрессия функцияси шакллантирилди: 
)
(2.4) 
Ушбу кўп омилли функцияга таъсир этувчи омилларни ўрганган ҳолда 
уй хўжаликлари истеъмол харажатлари моделини қуйидагича тавсия этамиз: 
,
)
Ln(AS
*
8
)
Ln(1
*
7
)
Ln(1
*
6
)
Ln(1
*
5
INI)
-
Ln(1
*
4
FS)
-
Ln(1
*
3
Ln(OIS)
*
2
Ln(IO)
*
1
0
)
(























ITD
TD
IHD
IX
Ln
(2.5) 
бунда: ix - уй хўжаликлари истеъмол харажатлари; io-ЯИМнинг ўсиш 
суръати; ois- озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръати; fs- 
қисқа муддатли кредитларнинг ўртача йиллик фоиз ставкаси; ini-истеъмол 
товарлар нархлари индекси; ihd- уй хўжаликларининг иш ҳақи шаклидаги 
113
Умаров И.Ю. Озиқ-овқат саноатида тадбиркорликнинг фаолияти самарадорлигини аниқлаш ва 
прогнозлаш. // Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар. 

№2, 2017. март-апрел. 

---

113 
даромади; td-уй хўжаликларининг тадбиркорлик ва бошқа шаклдаги 
даромадлари; itd- уй хўжаликларининг ижтимоий тўловлар шаклидаги 
даромади; as- доимий аҳоли сонининг ўсиш суръати; 

6
5
4
3
2
1
,
,
,
,
,






регрессион коэффициентлар; 


кўрсаткичлар танланмаси бўйича ўртача 
хатолик даражаси.
Моделда уй хўжаликлари харажатлари фақатгина истеъмол харажатлари 
сифатида ҳисобга олинган. Уй хўжаликлари харажатларига жамғарманинг 
ўсиши ва аҳоли қўлидаги пул маблағларининг кўпайиши каби кўрсаткичлар 
киритилмаган. Моделда иштирок этаётган иқтисодий ўсиш ва озиқ-овқат 
маҳсулотларини ишлаб чиқариш суръатлари ҳамда қисқа муддатли 
кредитлар фоиз ставкаси каби кўрсаткичлар уй хўжаликлари учун билвосита 
даромад яратувчи омил бўлиб ҳисобланади. Уй хўжаликлари даромади иш 
ҳақи, тадбиркорлик ва бошқа турдаги меҳнат фаолияти натижасида олинган 
қўшимча даромадлар ҳамда ижтимоий тўловлар шаклидаги даромади 
кўрсаткичлари киритилган.
Ушбу муаммони илмий жиҳатдан асослаш, озиқ-овқат саноатида 
тадбиркорлик субъектлари фаолияти самарадорлигини характерловчи 
кўрсаткичлар тизимини биз шартли равишда икки йирик гуруҳга, яъни 
макродаражадаги ва микродаражадаги кўрсаткичлар тизимига бўлиб 
олганмиз. Булар ҳам ўз навбатида бир қанча кўрсаткичларга бўлинади. 
Юқорида келтирилган самарадорликни баҳоловчи кўрсаткичлар, 
иқтисодий-математик моделлаштириш ва молиявий таҳлил услубларидан 
ташқари, тадбиркорлик фаолиятини баҳолашда озиқ-овқат маҳсулотлари 
истеъмоли ва ишлаб чиқариш кўрсаткичларининг корреляцион-регрессион 
таҳлили, эксперт баҳолаши ва «тайм тренд» усули ҳамда озиқ-овқат саноати 
корхоналари рақобатбардошлигини ифодаловчи кўрсаткичлар даражалари-
дан фойдаланиш мумкин
114
. Юқорида билдирилган фикрлардан келиб чиққан 
ҳолда шундай хулоса қилиш мумкин: 
114
Умаров И.Ю. Озиқ-овқат саноатида тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш истиқболлари. 
Монография. – Т.: Фан ва технологиялар, 2014. –46 б.

---

114 
тадбиркорликни 
ривожлантиришда 
ташкилий 
механизм 
ва 
инфратузилма ташкилотлари хизматларини самарадорлигини баҳолаш 
методологиясини хорижий мамлакатлар амалиётидан келиб чиққан ҳолда 
Ўзбекистонда ҳам жорий этиш керак; 
ташкилий механизм самарадорлигини баҳолашда бугунги кунда 
Ўзбекистон Республикаси статистика қўмитаси амалиётига суд-ҳуқуқ тизими 
ва ҳокимият органлари фаолиятини баҳолашга оид статистик кўрсаткичларни 
ҳисоботини юртишини жорий этиш зарур. Акс ҳолда суд-ҳуқуқ ва ҳокимият 
органлари фаолиятини баҳолаш амалиётини ўрганиш имконияти вужудга 
келмайди. Бу эса ушбу давлат органлари томонидан қонун бузилишларининг 
олдини олиш ёки мутасадди шахсларнинг фаолиятини назорат остига олиш 
ва жавобгарлигини кучайтиришга имкон бермайди; 
ташкилий механизм ва инфратузилма ташкилотларининг фаолиятини 
баҳолашда янги статистик кўрсаткичлар тизимини юритишни амалиётга 
жорий этишда тегишли давлат органларида маълумотлар очиқлигини 
таъминлаш ва улардан ҳамма эркин фойдалани олиш имконияти 
таъминланиши шарт.