Улуғмуродов н. Х

Avtomatikaning asosiy elementlaridan biri sezuvchi element bilan tanishamiz. 
Sezuvchi element (datchik) h
arorati o’lchash, bosimni o’lchash, namlikni o’lchash 
kabi elementlar kiradi. 
 
Haroratni o‟lchash. harorat molekulalar xaotik harakati o‟rtacha kinetik energiyasining o‟lchovi 
bo‟lib, jism yoki ob‟ektning issiqlik holatini ko‟rsatuvchi parametr hisoblanadi. Jismlar 
molekulalarning kinetik energiyasi va shuningdek, haroratini o‟zgarishi ularda hajm o‟zgarishiga va 
ularning bir holatdan ikkinchi (qattiq, suyuq va gaz) holatga o‟tishiga sabab bo‟ladi. Shu boisdan 
jismlarning xaroratini o‟lchash uchun kerak bo‟ladigan o‟lchov birligi va o‟lchash shkalasini yasashda 
ularning issiqlik holatlarini o‟zgarish nuqtalarida mavjud bo‟ladigan haroratlar miqdoridan 
foydalaniladi. 

---

51 
Hozirgi vaqtda ikki xil o‟lchov shkalalari mavjud: 
1. Selsiy shkalasi 
2. Kelvin termodinamik shkalasi. 
Selsiy shkalasida haroratning o‟lchov birligini topish uchun suvning uch holati muzlash, 
qaynash, bug‟lanish nuqtalari orasidagi harorat miqdori 100 bo‟lakka bo‟linadi. Agar suvning muzlash 
nuqtasi t
1
=0, qaynash nuqtasi t
2
=100º va p=100 deb qabul qilinsa haroratning Selsiy shkalasidagi 
o‟lchov birligi (100-0)/100=1ºS bo‟ladi. 
Ikkinchi shkala absolyut haroratlar shkalasini joriy etgan ingliz olimi Kelvin nomi bilan 
yuritiladi. Absolyut harorat Gey Lyussak qonuni V=V
0
(1+alfa 0
0
)ga muvofiq temperaturaning 
boshlang‟ich nuqtasi absolyut nol haroratning bo‟lishiga asoslangan. Haroratni o‟lchash uchun 
termometrik jismlarning temperatura o‟zgarishi bilan bog‟liq bo‟lgan fizik xususiyatlarining 
o‟zgarishidan foydalaniladi. Buning uchun termometrik jismlar, ya‟ni termometr yasash uchun 
ishlatiladigan jismlarning xususiyatlari xar taraflama o‟rganiladi. Biror jismning temperaturasini 
o‟lchash lozim bo‟lsa, termometrik modda (simobli termometr) haroratini o‟lchashi kerak bo‟lgan 
jismga tekkiziladi yoki haroratni o‟lchashi lozim bo‟lgan muhitga kiritiladi. Natijada bu ikki jism 
o‟rtasida harorat muvozanati vujudga keladi. Jismning haroratini harorat o‟lchash asbobining 
ko‟rsatishiga muvofiq aniqlanadi. Haroratning o‟lchaydigan asboblarning turi va ularning o‟lchash 
chegaralari quyidagi jadvalda keltirilgan. 
Kengayish termometrlari. Kengayish termometrlarining o‟lchash prinsiplari termometrik 
moddalar suyuq, bimetall va metall sterjenlarning hajmiy chiziqli kengayishi ular kiritilgan muhit 
temperaturasining o‟zgarishiga mutanosib bulishiga asoslanadi. 
Simobli texnik termometrlar. Suyuq termometrik moddalar sifatida simob, kerosin, etil spirt, 
toluol va boshqalar ishlatiladi. Simobli termometrlar, simobli to‟ldirilgan shisha ballon va u bilan 
tutashtirilgan shisha naychadan iborat: simobli shisha ballon temperaturasi o‟lchanadigan muhitga 
kiritilsa, undagi simob hajmi muhit temperaturasiga muvofiq o‟zgaradi, ya‟ni simob sathi shisha trubka 
bo‟yicha yuqoriga yoki pastga siljiydi. Bu siljish Selsiy shkalasi bo‟yicha muhit haroratining 
o‟zgarishini ko‟rsatadi. 
Simobli termometr davlat standartiga muvofiq temperaturaning -25ºS dan +500ºS gacha 
o‟lchashi mumkin (1-jadval). 
Suyuqlik termometrlar. Texnologik jarayon davomida haroratni nazorat qilib turish 
termosignalizasiya, haroratni avtomatik rostlash sistemalarini tuzish uchun qo‟llaniladi.
Suyuq moddali termometrlarning asosiy kamchiligi shisha idishining sinishi bilan bog‟liq 
bo‟ladi. Buning oldini olish uchun bu termometrlar metall qin (gilza) ichiga o‟rnatiladi. Termometrik 
suyuqlik bilan issiqligi o‟lchanadigan muhit orasidagi kontaktni yaxshilash uchun gilzaning shisha 
ballonga tegishli qismi issiqlikni yaxshi o‟tkazuvchi moddalar bilan to‟ldiriladi. Temperatura 200ºC 
gacha o‟lchansa, gilzaning pastki qismi mashina moyi bilan, o‟lchanadigan temperatura 300ºC gacha 
bo‟lsa, simob bilan termometrlarning o‟lchov aniqligi uncha yuqori bo‟lmaydi. 
Bu termometrlarning simob bilan platinali kontaktlari orasidagi uzilish toki 0.5 mA bo‟lganligi 
sababli bu tok juda kichik rele kuchaytirgichlar yordamida kuchaytiriladi. Bu o‟rinda ishlatiladigan 
tranzistorlar signal kuchaytiruvchi relening prinsipial sxemasi 1-rasmda ko‟rsatilgan. Unda 
termometrdan chiquvchi signal tranzistorning bazasiga kontakt TR orqali olinadi. 
Haroratni o‟lchaydigan asboblar va ularning o‟lchash chegarali. 
O‟lchash asboblari 
O‟lchov chegaralari ºC 
Kengayish termometrlari: 
1.
Simobli texnik termometr 
-25…+500 
-200…+65 

---

52 
2.
Organik suyuqlik (spirt) termometr 
3.
Manometrik termometrlar (gazli termometrlar). 
Elektr qarshilik termometrlari: 
1.
Platinadan yasalgan termometr 
2.
Misdan yasalgan termometr 
Termoparalar. 
1.
Platinarodiy platina 
2.
Xromel alyumel 
3.
Xromel kopel 
Nurlanish termometrlari: 
1.
Optik termometrlar 
2.
Fitoelektrik termometrlar 
3.
Radiasion termometrlar. 
-60…+700 
-200…+650 
-50…+180 
-20…+1300 
-50…+1000 
-50…+600 
-800…+6000 
-600…+2000 
-20…+3000 
 
3. Signal kuchaytiruvchi elementlar 
Kirish signalini bir necha o‟n va yuz marta kuchaytirish uchun xizmat qiluvchi element signal 
kuchaytirgich deb ataladi. Qurilmaga kiruvchi va undan chiquvchi signallarning fizik tabiati 
o‟zgarmaydi. Bunday element vositasida kirish signali quvvatini kuchaytirish tashqi energiya manbaini 
talab etadi. Bu signal kuchaytirgichlar elementlarini avtomatik sistemalarni qo‟llashning asosiy sababi 
datchiklardan olinadigan chiqish signallarining juda zaifligidir. Sezgichlarning chiqish signali 
avtomatik sistemalardagi ijrochi elementlarni ishga tushira olmaydi. 
Signal kuchaytirgich tashqi energiya manbaining turiga qarab elektrik, pnevmatik, gidravlik va 
boshqa tiplarga bo‟linadi. Bunday kuchaytirgichlar statik xarakteristikasi va kuchaytirish 
koeffisientlari bilan bir-biridan farq qiladi. 
Kuchaytirish koeffisienti va tashqi energiya manbaining quvvati kuchaytirgichlarni 
xarakterlovchi asosiy parametrlar hisoblanadi. 
Kuchaytirish koeffisienti quyidagicha ifodalanadi: 
K=X
ch
/ X
k 
Bunda
X
ch
– kuchaytirgichning chiqishdagi signal,
X
k
– kirishdagi signal. 
Elektrik signal kuchaytirgichlarning kuchaytirish koeffisienti signalning quvvati R, toki 1 yoki 
kuchlanish orqali ifodalanishi mumkin, ular mos ravishda quvvat bo‟yicha kuchaytirish koeffisienti, 
tok bo‟yicha kuchaytirish koeffisienti va kuchlanish bo‟yicha kuchaytirish koeffisienti deb ataladi. 
Signal kuchaytirgich elementlariga quyidagi talablar qo‟yiladi: 
1.
Kuchaytirgichning chiquvchi signali ijrochi elementni ishga tushirish uchun etarli. 
2.
Sezgirligi yuqori. 
3.
Inersionligi kam. 
4.
Xarakteristikasi to‟g‟ri chiziqqa yaqin bo‟lishi kerak. 

---

53 
Pnevmatik va gidravlik signal kuchaytirgichlar tuzilishi va ishlash prinsipi jihatidan bir xil 
bo‟lib, chiqish signalining quvvati katta bo‟lgani uchun ular ijrochi elementlarga bevosita ta‟sir qila 
oladi va ko‟pincha ijrochi elementlar bir korpusda tayyorlanadi.
Yuqori bosimli havo bosim tushirgich drosseldan o‟tib kamerada pastroqbosimda aylanadi. 
To‟siqqa ta‟sir qiluvchi signal X
k
bo‟lmasa, naycha ochiq bo‟ladi, bosim atmosferaga chiqib ketada. 
Shunda kamera ichidagi bosim atmosfera bosimiga teng bo‟lib qolishi ham mumkin. 
Kirish signali X
k
ning to‟si
qq
a ta‟siri natijasida to‟si
q
naychani berkita boshlaydi, shunda 
h
avo bosimi bosh
q
arish kanali or
q
ali ijrochi mexanizm kamerasiga o‟tadi va undagi porshendagi 
prujinaning kuchini yengib, porshen shtogini kuch bilan suradi. 
4. Ijrochi elementlar 
Texnologik ob‟ektdagi rostlovchi va boshqaruvchi organlar: tutqichlar, qopqoqlar, jo‟mraklar, 
aylanuvchi yopqichlar, to‟siqlar va boshqalarni berilgan boshqarish qonuniga muvofiq yurgizish uchun 
xizmat qiladigan mashina va mexanizmlar ijrochi elementlar deb ataladi. Ijrochi elementlar 
boshqaruvchi signallarni mexanik xarakatga aylanish yoki surilishga aylantiradi. Manba 
energiyasining turiga ko‟ra ular elektrik, pnevmatik va gidravlik ijrochi elementlarga bo‟linadi. 
Ijrochi elementlarga asosan quyidagi talab qo‟yiladi: yuqori ishonchlilik, boshqaruvchi 
signalning yuqori aniqlikda ishlashi, ishga tushish tezligini yuqoriligi, FIK yuqori bo‟lishi, narxining 
arzonligi, geometrik o‟lchamlari va massasining kichikligi va boshqalar. 
Elektr ijrochi elementlar. Elektr ijrochi elementlar tok, kuchlanishning miqdoriy o‟zgarishini va 
elektr signali fazaning o‟zgarishini buzilishi, surilishi va aylanishi kabi mexanik harakatlarga 
aylantiradi. Ijrochi elektr yuritmalar sifatida kichik quvvatli o‟zgaruvchan yoki o‟zgarmas tok 
dvigatellaridan foydalaniladi.