Улуғмуродов н. Х

6- rasm.Kompaundlash qurilmasining voltamper xarakteristikalari. 
(13)ga muvofiq tuzilgan kompaundlash zanjirining voltamper xarakteristikalari 16-rasmda 
ko‟rsatilgan. Unda A=0 dan A=2 gacha bo‟lgandagi voltamper xarakteristikalarini sinxron mashinani 
rostlash
xarakteristikasi sifatida 17-rasmda A=0, A=1,25 bo‟lgandagi sinxron mashinaning tajribada olingan 
tashqi xarakteristikalari ko‟rsatilgan. Bundan boshqa yana taqqoslash maqsadida sinxron mashinaning
kompaundlash qurilmasi bo‟lmagandagi, I
k
= 0, bo‟lgandagi tashqi xarakteristikasi ham keltirilgan. 
7-rasm. 
Sinxron mashinaning tashqi xarakteristikalari. 
Kompaundlash koeffisienti A = 1,25 bo‟lganda tashqi 
xarakteristikaning nihoyatda samarali va sifatli 
bo‟lishini o‟tkazilgan tajribalarda olingan (7-rasm) egri chiziq 3 dan ko‟rish mumkin. Xarakteristikaga 
muvofiq rostlanuvchi parametr U
t
nagruzka tokiga nisbatan ( I
1 
= 0 dan I
1
= I
N
oralihida ) invariant 
bo‟lib qolishini ko‟rish mumkin. 
Rostlanuvchi parametrni o’zgarishi (chetga chiqishi ) bo’yicha
rostlash 

---

109 
Rostlanuvchi parametrni o‟zgarishi bo‟yicha rostlash usuli bilan o‟zgarmas tok generatori 
kuchlanishini avtomatik rostlash sistemasi (9-rasm) asosida tanishamiz. 
ARS ni ishga tayyorlash uchun eng avval generator yakorining aylanish chastotasi n
N
va 
kuchlanishining nominal qiymatlari U
N 
= U
b
O‟rnatiladi.so‟ngra generator nagruzkasi R
N 
qarshilikni kamaytirish yo‟li bilan oshiriladi.Shunda 
uning kuchlanishi U
r 
(t) dastlabki nagruzkasiz rejimdagi nominal qiymati E
r
= U
N
= U
b
ga qaraganda 
kamaya boshlaydi.kuyalanishning bu o‟zgarishi quyidagicha ifodalanadi : 
E
r
─ U
r 
(t) = I
YA
R = ΔU, (17) 
bunda E
r
= KF
SH 
─ elektromagnit cho‟lg‟ami W
SH
dagi tok i
ov 
= const va magnit oqim F
SH
= const 
tufayli hosil bo‟ladigan EYUK. U
r 
(t) ── generatordan chiquvchi kuchlanish (rostlanuvchi parametr). 
ΔU = R I
YA 
── kuchlanishning o‟zgarishi (og‟ishi). 
Avtomatik regulyator rostlash prosessida generator kuchlanishidagi ana shu o‟zgarishni yo‟q 
qilishni ko‟zda tutadi. Bu o‟zgarishni yo‟qotish uchun EYUK E
r
ni 
ΔU ga muvofiq oshirish kerak 
bo‟ladi.Buning uchun qo‟zg‟atuvchi cho‟lg‟am zanjiridagi qarshilik R
SH
ning surilgichi surilib, I
v 
, F
SH
va E
r 
ning qiymatini ΔU ga muvofiq U
r 
(t) = U
N
= U
b
bo‟lguncha
oshiriladi. 
Sxemadan (9-rasm) ko‟rinishicha, rostlanuvchi parametrning berilgan qiymati U
b
potensiometrdan , o‟tkinchi qiymati U
r 
(t) esa U
r 
(t) to‟g‟ridan-to‟g‟ri generator klemmasidan 
olingan. Bu ikki kattalik bir-biriga qarama-qarshi yo‟nalishda ulanganligi tufayli ularni o‟zaro 
taqqoslash natijasida generator kuchlanishining o‟zgarishi Δ U
(t) = U
b 
- U
r 
(t) aniqlanadi.Regulyator 
sxemasining bu qismi taqqoslash elementi TE deb ataladi. 
Taqqoslash elementidan olingan o‟zgarish miqdori ± Δ U kuchaytirgich va ijrochi elementlar (IE) dan 
o‟tib, rostlovchi miqdor X
R 
(t) 
ga aylanadi. Bu miqdor rostlash organi R
SH
ning surilgichini ± Δ U ga muvofiq suradi. Agar U
b 
<
U
r
(t) 
bo‟lsa , rostlanuvchi parametr ── kuchlanishning o‟zgarishi manfiy (─ ΔU ) bo‟ladi.Bu xolda 
qarshilik R
SH 
dagi rostlovchi organ (RO) magnitlovchi tok I
v 
qiymatini oshirish tomoniga 
suradi.Shunday qilib, generatorning kuchlanishi rostlanadi, ya‟ni
U
r 
(t) ≈ U
n 
= U
b
bo‟lib turadi. 
Rostlanuvchi parametrning o‟zgarishiga muvofiq tuzilgan rostlash sistemasining funksional 
sxemasi 9-rasm , b da krsatilgan. 
Rostlanuvchi parametr X
ch
(t) 
yoki U
r 
(t) berilgan miqdor X
b 
yoki U
n 
= U
b 
bilan taqqoslash elementida 
taqqoslanib rostlanuvchi parametrning o‟zgarishi ± ΔX(t) 
= X
b
─X
ch
(t) 
yoki ± Δ U= U
b
─ U
r 
(t) 
aniqlanadi.Bu o‟zgarishga muvofiq ijrochi element (IE) dan chiqqan rostlovchi miqdor
X
R 
(t) = K
ΔX(t) 
yoki X
R 
(t) = K
Δ U(t) obektga teskari ta‟sir ko‟rsatadi va rostlanuvchi parametrni 
odamning ishtirokisiz rostlab turadi. 
Rostlanuvchi parametrning o‟zgarishi va nagruzka bo‟yicha rostlash usullaridan har birining 
o‟ziga hos afzalligi va kamchiliklari bor. 
Nagruzka bo‟yicha rostlash usulida rostlovchi signal kechikishi yo‟qligi inersiyasiz ARS tuzish 
imkonini beradi. O‟zgarish bo‟yicha rostlash o‟zining universalligi, rostlanuvchi parametrni har 
qanday ichki va tashqi ta‟sirlardan saqlay olishi bilan xarakterlanadi. 
Bu ikki usul kombinasiyasi asosida yuqori aniqlikda va tezda ishlaydigan ARS tuzish mumkin. 
Bunday ARS ni prinsipial sxemasi 10-rasm , b da ko‟rsatilgan. 

---

110