Улуғмуродов н. Х

2 – rasm. 
Nitroz gazlarni katalitik tozalash texnologik jarayonini avtomatik 
barqarorlashtirish sxemasi. 
Reaktorda temperaturani saqlab turish uchun katalizatorning birinchi qatlami temperaturasini 
o‟lchovchi datchikdan chiqqan signal rostlagich 3 ga keladi, u erda topshiriq qiymatlari bilan 
taqqoslanadi.Rostlagich 3 ning taqqoslash natijasida hosil bo‟lgan qiymatga proporsional chiqish 
signali yonish kamerasiga havo uzatish liniyasida o‟rnatilgan rostlovchi organ 4 ni boshqaradi.Tabiiy 
gazni reaktorga tiklash uchun uzatishni rostlash rostlovchi organ 14 ga tasir qiluvchi nisbat rostlagichi 
13 yordamida TQG sarfi bilan bir hil nisbatda amalga oshiriladi.Sxemada rostlagich 13 ga ko‟paytirish 
bloki 11 dan reaktorga nitroz gazlari oqimi bilan keladigan umumiy havo sarfi qiymatiga proporsional 
korreksiyalovchi tasir nazarda tutilgan.Bu qiymat blok 11 da nitroz gazlar 12 sarfi datchigidan olingan 
signallarni nitroz gazlar oqimidagi kislorodning datchik 10 bilan o‟lchanadigan hajmiy 
konsentrasiyasi miqdoriga ko‟paytirish natijasida hosil bo‟ladi.Ko‟rsatib o‟tilgan korreksiyalovchi 
tasirning kiritilishi nitroz gazlar oqimida kislorod konsentrasiyasining o‟zgarishi tabiiy gazni reaktorga 
tiklanish uchun uzatishni tegishlicha o‟zgartirish bilan kompensasiyalashga imkon beradi. 
Gazlarni oltingugurt dioksididan tozalash sistemasi. Sulfat kislota sanoatida chiquvchi gazlarni 
oltingugurt dioksididan tozalash uchun ozonli katalitik usul eng tejamlidir. Bu usul bo‟yicha 
tozalanadigan gazlar 40 % li sulfat kislotasi bilan yuviladigan skubber orqali o‟tkaziladi.Oltingugurt 
dioksididan tozalangan gazlar atmosferaga chiqariladi. Sulfat kislotasi eritmasi to‟yinishga qarab uning 
bir qismi sistemadan chiqarib yuboriladi. Ikki valentli marganes ionlari katalizator vazifasini 

---

231 
o‟taydi.Katalizatorni faol shaklga o‟tkazish uchun tozalanayotgan gazga ozonatorlarda olinadigan 
ozonlangan havo qo‟shiladi. 
Skubberda ozon konsentrasiyasining ortishi bilan eritmaning gazdan
oltingugurt dioksidini yutishining yig‟indi tezligi ortadi.Buning oqibatida skubberga tozalash uchun 
kelayotgan berilgan gaz oqimida yutilgan SO
2
miqdori ortadi va mos holda K ning qiymati ham 
ortadi, yani tozalanayotgan gaz birligiga to‟g‟ri keladigan solishtirma harajatlar ( sarflar ) 
pasayadi.Biroq ozon konsentrasiyasini oshirish uchun ozonlangan havo sarfini oshirish kerak, bu esa 
elektr energiya harajatlarining oshishiga olib keladi.3-rasmda gaz tozalashning ozon-katalitik 
jarayonini avtomatik rostlashning prinsipial sxemasi keltirilgan. 
Yutilgan SO
2
ning miqdorini aniqlash uchun kelayotgan gaz sarfi ( datchik) va skubber 12 ga 
kirishda hamda undan chiqishda SO
2
ning konsentrasiyasi ( datchiklar 4 va 3 ) o‟lchanadi. Yutilgan 
SO
2
ning umumiy miqdori ko‟paytirish bloki 9 da sarf datchigi 7 dan va algebraik summator 10 dan 
olinadigan signallarni o‟zaro ko‟paytirish yo‟li bilan olinadi. 
Algebraik summator 10 da esa skubberga kirishda va undan chiqishda SO
2
ning konsentrasiyalari 
orasidagi farq aniqlanadi.Ozonlangan havoning sarf datchigi 6 bilan o‟lchanadi, undagi ozon 
konsentrasiyasi esa datchik 5 bilan o‟lchanadi. Ko‟paytirish bloki 8 da bu signallar o‟zaro 
ko‟paytiriladi va chiqishda kelayotgan ozonlangan havodagi umumiy ozon konsentrasiyasiga 
proporsional signal shakllanadi.Bo‟lgich 11 ning chiqishida yutilgan SO
2
va kelayotgan ozon 
miqdorlarining nisbatiga proporsional signal hosil bo‟ladi.Rostlagich 15 bu nisbatni ozonlangan 
havodagi ozon konsentrasiyasi bo‟yicha korreksiyalab, ozonator 2 ga havo uzatishni rostlovchi organ 1 
ga tasir ko‟rsatish yo‟li bilan rostlaydi.Ozon konsentrasiyasi asosiy rostlovchi parametr bo‟lgani uchun 
yutilgan SO
2
va kelayotgan ozon miqdorlarining nisbatini rostlab, qiymat ozondan juda unumli 
foydalangan 
holda 
gazni 
SO
2
dan 
tozalashning 
kerakli 
darajasini 
olishi