Улуғмуродов н. Х

8-rasm.
Temperaturani ikki pozisiyali 
avtomatik rostlash sistemasi a – 
prinsipial sxemasi ; b- boo’qarish 
sistemasi ; q- qizil kontakt ; s- sariq 
kontakt. 
Temperaturaning berilgan ikki 
qiymati - 
0
мах
Q
va 
0
min
Q
orasida o‟zgarib 
turishini ta‟minlash uchun ikki kontaktli 
manometrik 
termometr 
(termosignalizator TS), MKU – 48 
tipidagi rele R
1
va magnitli ishga tushirgich R
2
dan foydalanilgan. 

---

161 
Termometrik signalizator TS ning ishlash prinsipi termoballon 1 dagi to‟yingan xlormetil bug‟ining 
bosimi bilan temperaturasi orasidagi proporsional bog‟lanishga asoslanadi. Temperatura oshishi bilan 
ballon ichidagi xlormetil bug‟ining bosimi oshadi va kapilyar 2 orqali manometrik prujinaga ta‟sir 
qiladi. Prujinada vujudga kelgan deformasiya richag sistemasi orqali TS shkalasiga o‟rnatilgan 
ko‟rsatuvchi qora strelkani shkala bo‟yicha suradi va ob‟ekt temperaturasining o‟zgarishini ko‟rsatib 
turadi. Bundan tashqari shkalada yana ikkita strelka – sariq va qizil strelkalar bo‟lib, qizil bilan 
temperatura o‟zgarishining berilgan maksimal qiymati belgilab qo‟yiladi, sarig‟i esa temperaturaning 
berilgan minimal qiymatini ko‟rsatib turadi. Bu ikki strelka belgilangan joydan qo‟zg‟almaydi. 
Rostlash jarayoni davomida temperaturaning o‟zgarishini ko‟rsatuvchi qora strelka sariq va qizil 
strelkalar orasida harakat qiladi. U sariq strelka bilan to‟qnashganda kontakt S qizil strelka bilan 
to‟qnashganda esa kontakt K ulanadi.
Sxema manba kuchlanishiga ulanganda magnitli ishga tushirgich R
2
ning g‟altagidan tok o‟tadi, uning 
kontaktlari ulanib, ob‟ektning qizdirgichi R da elektr energiyasi issiqlik energiyasiga issiqlik 
energiyasiga aylanadi. Quritish shkafining temperaturasi ko‟tarila boshlaydi. Ob‟ekt (shkaf) 
temperaturasi berilgan minimum qiymatga etganda qora strelka TS shkalasida sariq strelka bilan 
to‟qnashib kontakt S ni ulaydi. Qora strelka shkala bo‟yicha surilib berilgan maksimal qiymatga 
etganda qizil strelka bilan to‟qnashib kontakt K ni ulaydi. Shunda rele R12 ni ulab, R11 ni uzadi. 
Kontakt R11 ning uzilishi bilan magnitli ishga tushirgichning g‟altagi R2 toksizlanadi. U o‟z 
kontaktlarini uzadi va elektr qizdirgich R ga energiya kelishi to‟xtaydi. Kontaktlar R12 va S ulangan 
bo‟lgani uchun bu oraliqda g‟altak R1 dan tok o‟tib turaveradi.
SHkaf temperaturasi pasayishi natijasida oldin qizil kontakt K, so‟ng sariq kontakt S uziladi. Sariq 
kontakt uzilganda rele R1 g‟altagidan tok o‟tmaydi, uning kontaktlari R12 uziladi va R11 ulanadi.
Kontakt R11 ulanishi bilan magnitli ishga tushirgichning g‟altagi R2 dan tok o‟tib uning kontaktlari 
ulanadi va elektr qizdirgich R shkafga issiqlik bera boshlaydi.
Temperaturani rostlash jarayoni va unga muvofiq qurilgan energiya sarflanishining grafigi 9 – rasm, a, 
b da ko‟rsatilgan. 
Energiya 0 – 1, 3 – 3, 4 – 5… vaqt oraliqlarida sarflanadi. Bu vaqt oraliqlarida rostlash organi R2 
kontaktlari ulangan bo‟ladi.
Ikki pozisiyali regulyatorning quyidagi alohida xususiyatlarini qayd qilib o‟tish mumkin: rostlash 
jarayoni energiya sarfining keskin o‟zgarishlari bilan bog‟liq bo‟ladi. Rostlanuvchi parametr o‟zining 
o‟rtacha qiymati (berilgan 
0
0
мах
va 
0
min
0
) orasida o‟zgarib turadi.

---

162 
5 
4 
3 
2 
1 
t 
0 
Р 
0
б 
t 
0
0
min
0
0
мах
0
0
c 
р=UI 
а) 
б) 
9 – расм
Og‟ish amplitudasi va 
amplitudalar 
oralig‟i 
neytral zona (
0
0
мах
† 
0
min
0
) 
ob‟ekt xususiyatlariga va 
kengligiga bog‟liq bo‟ladi.
Ikki pozisiyali regulyatorlar katta sig‟imli, signal kechikishi kam va sezuvchanligi yuqori bo‟lmagan 
ob‟ektlarda qo‟llaniladi. 
O‟zlashtirish savollari: 
1.Avtomatik regulyator qanday tuzilgan? 
2.Rostlash qonunlarining qanday klassifikasiyasilari va regulyatorlari bor? 
3.Regulyator qanday tanlanadi? 
4.Texnologik ob‟ektlarni avtomatlashtirishga qandat tayyorlanadi? 
5.Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishning qanday prinsipial sxemalari bor? 
6.Prinsipial sxemalarning tiplari nechta?