Улуғмуродов н. Х

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Adabiyotlar: 
1. Yusupbekov N.R. va boshqalar. “Texnologik jarayonlarni boshqarish sistemalari”, -Toshkent, 1997 
y. 
2. Yusupbekov N.R. va boshqalar. “Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish.”, -
Toshkent, 1982 y. 
3. Mansurov X.N. “Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish”,-Toshkent 1987 y. 
4. Майзель М.М “Основы автоматики и автоматизации производственных процессов ”, - 
Toshkent, 1964 
1.Elektromexanik ijrochi elementlari 
 
Elektr ijrochi elementlar tok, kuchlanishning mik,doriy o‟zgarishini va elektr signali vazifasini 
o‟zgarishini burilish,surilish va aylanish kabi mexanik xarakatlarga aylantiradi.Ijrochi elektr yuritmalar 
sifatida kichik k,uvvatli o‟zgaruvchan va o‟zgarmas tok yuritkichlaridan foydalaniladi.O‟zgarmas tok 
yuritkichlari magnit maydoni qo‟zgatish usuliga ko‟ra mustaqil qo‟zgatishli,o‟zgarmas tok 
magnitli,parallel qo‟zgatishli va aralash qo‟zgatishli yuritkichlarga bo‟linadi.Bular ichida avtomatika 
talablariga mos keladiganlari o‟zgarmas magnitli,mustaqil qo‟zgatishli va parallel qo‟zgatishli 
yuritkichlardir.(39-a,b,v rasm) 
Xozirgi vaqtda DPM (dvigatel s postoyannom magnitom) seriyali magnito-elektrik yuritkichlar 
ijrochi elementlar sifatida keng qo‟llanilmoqda.(39-a rasm) YUritkichda magnit qo‟zgatish uchun 
o‟zgarmas magnitdan foydalaniladi.Parallel qo‟zgatishli yuritkichning magnit qo‟zgatish o‟ramasi 
yakor o‟ramasiga parallel ulanadi.(39-a rasm) 

---

82 
Qo‟zgatish toki: If = I – Iya. Quvvati 100-150 Vt bo‟lgan yuritkichlarda qo‟zgatish toki If = 
(5-10 %) Iya
 
Quvvati (5-10) Vt dvigatellarda I
f
=(30-50%)I
ya
ni tashkil qiladi. Elektr signallar bilan mashinani 
aylanish chastotasi n orasida bog‟lanishni topish uchun dvigatelning yakor zanjiridagi kuchlanish 
tenglamasini yozamiz: 
U=E
ya
+I
ya
(R
ya
+R
q
+R) (2) 
Bunda E
ya
=S
e
nF bo‟lganiuchun: 
U=C
e
nF+I
ya
(R
ya
+R
q
+ R) (3) 
Mashinaning aylanish tezligi 
n=(U-I
ya
(R
ya
+Rq+R))/CeF (4) 
bo‟ladi. Agar dvigatel valda hosil bo‟ladigan moment 
M=CmI
ya
F, Iya= M/CmF 
hisobga olinsa 
n=(U-M/CmF(Rya+Rq+R))/CeF= 
=(U-CmF-M(Rya+Rq+R))/CmCeF
2
= 
=U/CeF-M(Rya+Rq+R)/CmCeF
2
min
-1
. 
n= U /CeF-M(Rya+ Rq +R)/CmCeF
2
min
-1
(5) 
bo‟ladi. (4) va (5) formulalardan 5) ijrochi dvigatelning tezligi o‟zgarishi dvigatelga ta‟sir qiladigan 
elektr signallar; yakor kuchlanishi Uya ning o‟zgarishiga, yakor zanjiridagi qo‟zg‟atish zanjirining toki 
o‟zgarishi
If =SfF va dvigatel valida hosil bo‟ladigan momentning o‟zgarishiga bog‟liq ekanligi ko‟rinadi. 
Avtomatlashtirishda dvigatel tezligini boshqaruvchi signal sifatida yakor kuchlanishi Uya yoki 
qo‟zg‟atish toki If dan foydalaniladi. Agar qo‟zg‟atish toki If yuritmaga kiruvchi signal bo‟ladigan 
bo‟lsa, unda mustaqil qo‟zg‟atishli dvigateldan foydalanish samaraliroq bo‟ladi. Parallel qo‟zg‟atishli 
dvigatelning mexanik xarakteristikalari n=f(Iya) yoki n=f(M) 7.1 rasmda ko‟rsatilgan. Bu 
xarakteristikalar If=const bo‟lgan hol uchun chizilgan. Unda yakor kuchlanishini o‟zgartirish uchun 
yakor zanjiriga ulangan qo‟shimcha qarshilik Rq dan foydalanilgan. Kuchlanish tenglamasiga muvofiq
Uya = U-Iya Rq (6) 
M
max 
M
M 
I
M 
M
0 
I
0 
а) 
U
я 
Φ 
I 
б) 
U
я 
U
Я 
R
R
Қ 
Φ 
I 
Φ 
U
в)
M
R
Я
+ R
x2 
R
Я 
n
n
2 
n
1 
n
H 
n
0 
R
Я
+ R
x1