Улуғмуродов н. Х

2.Rostlash qonunlarining klassifikasiyasi va regulyatorlar 
Avtomatik regulyatorlar tuzilishi bo‟yicha tipik zvenolardan tashkil topadi va o‟zining rostlash 
funksiyasini ham ana shu zvenolarning ishlash qonunlariga muvofiq bajaradi. Bu qonunlar 
regulyatorning rostlash qonunlari deb ataladi.
Regulyatorning rostlash qonunlari, umuman regulyatordan chiquvchi signal (rostlash organining 
surilish holati) bilan unga kiruvchi signal (rostlash parametrining og‟ishi) orasidagi bog‟lanishni 
X
p
=f(X)
ifodalaydi va quyidagi asosiy klasslarga bo‟linadi: 
1.
P regulyator – proporsionallik qonuniga muvofiq uzluksiz ishlaydigan regulyator 
2.
I regulyator – integrallash qonuniga muvofiq, uzluksiz ishlaydigan regulyator.
3.
PI regulyator proporsionallik hamda integrallash qonunlariga muvofiq uzluksiz ishlaydigan 
regulyator 
4.
PID – regulyator – proporsionallik hamda integrallash qonunlariga muvofiq uzluksiz 
ishlaydigan regulyator 
 







 
 

ТБ
И
r
И
ТБ
И
К
Р
Т
К
К
Р
Т
К
Р
Т
К
К
Р
К




/
/
1
/
/
1
1
2
1
3
 
сonst
К
К
К
Р
К
ТБ
Э


/
2
1

---

155 
5.
Pozision regulyator uzilishi (diskret) qonun bo‟yicha ishlaydigan regulyatorlar.
Bulardan tashqari avtomatik regulyatorlarni quyidagi klasslarga ajratish mumkin: 
-
rostlanuvchi parametrning turi bo‟yicha temperatura, bosim, tezlik regulyatorlari; 
-
rostlanuvchi ta‟sirning turi bo‟yicha uzluksiz va uzlukli (diskret) ta‟sir ko‟rsatadigan 
regulyatorlar; 
Uzluksiz rostlash regulyatorlari rostlash prosessi davomida ob‟ektga tinimsiz ta‟sir ko‟rsatib turadi.
Uzlukli (pozision) rostlash regulyatorlari rostlash prosessi davomida ob‟ektga belgilangan vaqt 
oraliqlarida yoki rotslanuvchi parametrning miqdori ma‟lum belgilangan qiymatga etganda diskret
ta‟sir ko‟rsatadi.
Rostlanuvchi organning surilishi uchun zarur bo‟ladigan energiya manbaiga muvofiq regulyatorlar 
rostlovchi organga bevosita yoki bilvosita ta‟sir qiladigan regulyator turlariga bo‟linadi.
Bevosita ta‟sir qiladigan regulyatorlarda rostlovchi organni surish uchun zarur bo‟ladigan energiya 
manbai ob‟ektning o‟zida mavjud bo‟ladi.
Bilvosita ta‟sir qiladigan regulyatorlarda rostlovchi organni surish uchun zarur energiya tashqi 
manbadan olinadi. Bunday regulyatorlar tashqi manba energiyasining turiga qarab elektr, pnevmo, 
gidro regulyatorlar deb ataladi.
Integral (astatik) regulyatorlar deb, rostlash organining surilish tezligi ob‟ektning rostlanuvchi 
parametrining berilgan qiymatiga nisbatan og‟ishiga proporsional bo‟lishini ta‟minlaydigan 
regulyatorlar tipiga aytiladi. Integral regulyator o‟z funksiyasining integrallovchi zveno qonuniga 
muvofiq bajaradi.
 
 
t
Х
K
dt
t
dX
И
P



/
(4) 
bunda, 
K
I
=const
integral regulyatorning signal uzatish koeffisienti, uni regulyatorni sozlash 
koeffisienti deb ham ataladi. 
X
r
– rostlovchi organni regulyator muvozanat holatiga nisbatan suradigan (regulyatordan chiquvchi) 
signal, 
∆X(t)
– rostlovchi parametrning berilgan qiymatiga nisbatan chetga chiqishi.
Tenglamaning o‟ng tomonidagi manfiy ishora rostlanuvchi parametrning qiymati oshganda 
regulyatorning ijrochi organi uni kamaytirish tomoniga harakat qilishi kerakligini ko‟rsatadi.
Integral (astatik) regulyatorning signal uzatish funksiyasi: 
(5) 
Tenglama (4) ni integrallash natijasini quyidagicha yozish mumkin: 
(6) 
bunda 
X
or
– rostlovchi organ ta‟sirining oldingi (boshlang‟ich) holatining qiymati. 
Xulosa shuki, astatik regulyator rostlovchi organining surilishi rostlanuvchi parametr og‟ishining 
integraliga proporsional bo‟ladi. Shuning uchun ham u integrallik yoki qisqacha I – regulyator deb 
nomlangan. Regulyatorning ishlash prinsipi quyidagicha. Agar rostlanuvchi parmetrning og‟ishi nolga 
teng bo‟lsa, rostlovchi organ surilmay (dastlabki holatida) harakatsiz turadi. Rostlanuvchi 
parametrning og‟ishi ro‟y berishi bilan rostlovchi organ ma‟lum tezlikda paydo bo‟la boshlagan 
og‟ishi yo‟q qilish yo‟nalishida suriladi. Rostlanuvchi parmetrning og‟ishi qancha katta bo‟lsa, 
rostlovchi organ shuncha katta tezlik bilan harakat qiladi va og‟ishning yo‟qolishini ta‟minlaydi.
Astatik bevosita va bilvosita regulyatorlarning ishlash prinsiplarini quyidagi ikkita ARS misolida 
ko‟rish mumkin.
Bevosita astatik reguyaltorning prinsipial sxemasi 2 – rasmda ko‟rsatilgan. Regulyator ob‟ekt 1 dagi 
bosim (R) ni rostlab turishga mo‟ljallanadi. Truboprovoddagi bosimning o‟zgarishi trubka 6 orqali 
membrana 2 ning ustki tomoniga ta‟sir qiladi. Membrananing pastki tmoniga richak orqali toshlar 3 
og‟irligi ta‟sir qiladi, ularning og‟irligi berilgan bosim 
R
b
= sonst
qiymatiga teng qilib qo‟yilgan 
bo‟ladi. Truboprovoddagi bosim 
R(t)
bilan toshlar og‟irligi teng 
P(t)=P
b
bo‟lganda regulyator 
muvozanat holatda bo‟ladi.
  

Р
К
Р
К
И
И
/


 





op
И
Р
X
Хdt
K
t
Х

---

156 
Agar 
P(t)
b
bo‟lsa, toshlar og‟irligi membrana 2 ni yuqoriga ko‟taradi. Membrana bilan birga shtok 4 
ham yuqoriga suriladi, tiqin 6 ochilib, truboprovoddagi bosim ko‟tarila boshlaydi. Rostlovchi organ 5 
ning surilishi regulyatorda muvozanat holat 
P(t)=P
b
vujudga kelguncha davom etadi.
Truboprovoddagi bosim berilgan qiymatidan oshsa, 
P(t)>P
b
naycha 6 orqali membrananing ustki 
tomonidagi bosim kuch oshadi, shunda membrana pastga suriladi, shtok 4 tiqin 5 ni yopa boshlaydi. 
Bu surilish 
P(t)=P
b
bo‟lguncha davom etadi.