Ullı jipek jolı

---

Ullı jipek jolı
Ullı jipek jolı
- a'sirler dawamında Shıg'ıs ha'm Batıstı baylanıstırdı. B.e.sh. II a'sirden baslap
sawda jollarının' bul birikpesi 
Qıtaydı
 a'dewir qashıqlıqtag'ı 
Rim imperiyası
menen baylanıstırdı,
diniy, ma'deniy ha'm ko'rkem ideyalardın' tarqalıwına mu'mkinshilik berdi.
I-II a'sirlerde Ullı Jipek jolı boyınsha sawda isleri joqarı da'rejege jetti. Qıtay menen sawdada
tiykarg'ı da'ldalshılar 
Orta Aziya
 sawdagerleri boldı.
III-VI a'sirlerde Ullı Jipek jolı boyınsha buddizm monaxları Qıtaydan-
Hindstang'a
barg'an.
VIII-X a'sirlerde Ullı Jipek jolının' a'hmiyeti ja'ne de ku'sheygen. Qıtay menen Vizantiya ha'm
Arablar menen baylanıslar ornatılg'an.
Ullı Jipek jolında tiykarg'ı tovar jipek bolg'an. Xan da'wirinde jipek gezlemelerinin' eni 0,5 metr
uzınlıg'ı 9 metr bolg'an. Bunnan basqa Qıtaydan farfor, keramikalıq ıdıslar, altın, temir, gu'rish
ha'm basqada zatlar sırtqa shıg'arılg'an. Vietnam qımbat bahalı taslar, bezeniw zatları ha'm
basqa zatlardı jetkerip bergen.
Hindstan altın, gu'mis, temir, gilemler ha'm basqa da qımbat bahalı zatlar menen sawda islegen.
Persiya ha'm aldın'g'ı Aziya elleri qural-jaraq, gilemler ha'r qıylı ıdıslar, qımbat bahalı taslar
menen sawda islerin alıp barg'an.
Orta Aziyadan gezlemeler, gilemler, atlar, miyweler, vino, Samarkand qag'azı eksport islengen.
A'sirese Qıtayda Orta Aziya atları ju'da' qımbat bahalang'an.
Ullı jipek jolı boyınsha sawda islerinde sheklerden paydalang'an. Jol boyınsha 25-20 km.
qashıqlıqta ka'rwan sarayları jaylasqan. Bul jerde sawdagerler ha'm xızmetkerler ushın barlıq
qolaylıqlar jaratılg'an.
Jipekten basqa batıs jerlerde qural-jaraqlarg'a talap joqarı boldı. Tyan-Shan ha'm Pamir tawları
arqalı jollardı qadag'alaw qıtaylılardın' qolında boldı.

---

Ullı jipek jolı boyınsha baylanıslar I-II a'sirlerde joqarı da'rejege jetti. Parfiya Qıtay jipeklerin
satıp ala basladı. Parfiyalılardan jipek jolı haqqında rimliler xabardar boldı. Tariyxshı Flor jazıp
qaldırıwı boyınsha rimliler ko'rgen birinshi jipek Parfiyalılardın' altınnan toqılg'an bayrag'ı boldı.
Evropag'a
jipek jetkerip bergen Parfiyalılar boldı. Jipek sawdası olarg'a ju'da ko'p payda keltirdi.
III-VI a'sirlerde jipek jolı boyınsha budda monaxları Qıtaydan İndiyag'a barg'an ha'm keyinge
qaytqan. Ullı jipek jolının' xalıqaralıq a'hmiyetinin' o'siwi VII-X a'sirler menen baylanıslı. Usı
waqıtları Qıtaydın' 
Vizantiya
ha'm arablar menen baylanısı ornatıladı. Orta Aziya xalıqlarının' onı
qorshag'an u'lkeler menen sawda baylanısları b.e.sh. III-II mın' jıllıqqa barıp taqaladı.
Sawda baylanıslarının' payda bolıwına Orta Aziya, Badaxshan ha'm Xotan jerlerinde lazurit, nefrit
ha'm basqa da qımbat bahalı taslardın' qayta isleniwi qolaylı mu'mkinshilikler jaratıp berdi.
Hindstan ha'm Qıtaydan jipek gezlemeleri menen birge, paxta gezlemeleri Ullı jipek jolı boyınsha
sırtqa shıg'arılg'an. Sogdıdan Qıtayg'a gilemler alıp kelingen.
Ullı jipek jolı boyınsha tek tovarlar g'ana emes, al azıq-awqat o'nimleri alıp shıg'ılg'an.
Hindstannan tek paxta gezlemeleri emes, sonın' menen birge paxta tuxımları da sırtqa
shıg'arılg'an. Usıg'an baylanıslı 
Buxara
, 
Samarqandtan
baslap 
Tashkent
, Fergana alabına shekem
paxta egilgen. Bunda paxta tuxımları Hindstan, İrannan alıp kelingenligi belgili. Jipek jolının'
barlıq boyı boyınsha paxta egilgenligi anıq.
Sonın' menen birge Ullı jipek jolı boyınsha Yaponiya ha'm Qıtayda ju'da' ken' tarqalg'an o'nim
gu'rish penen sawda isleri alıp barılg'an. Gu'rish Samarqand, Buxara, sonday aq Hindstang'a
shekemgi ellerge alıp barılg'an.
Jipek jolının' o'mir su'riwi ha'r qıylı ellerdin' sawdagerleri arasında g'ana emes, al ha'r bir eldin'
sawda turmısına o'zgerisler kirgizdi. Jipek jolı boyınsha elatlı punktler, u'lken qalalar payda boldı
ha'm olar ka'rwan jolg'a xızmet etti.
Ka'rwan jolı o'z da'wirinin' ulıwma adamzatlıq nızamlar menen jasadı, sonın' menen birge o'zinin'
nızamların ha'm da'stu'rlerin payda etti. Ka'rwanlarg'a xızmet etken ha'r qıylı sotsiallıq qatlam
wa'killeri boldı. Ka'rwan jollarda diniy topardın' wa'killeri de boldı. Olar haqıyqıy ma'nisinde dindi
tarqatıwg'a xızmet etti. Ka'rwan jipek jolının' boylarında 
buddizm dini
ken' tarqalg'an. 
Termez
,
Dalvarzinto'be a'tiraplarında arxeologlar ta'repinen 
Buddag'a
bag'ıshlang'an xramlar ko'plep
tabılmaqta.
Ka'rwan jolı boyınsha buddizm Qıtay qalalarına shekem barıp jetti, onnan arman qaray 
Yaponiya
ha'm Qubla-Shıg'ıs Aziya, İndoqıtay ellerine tarqaldı.

---

Jipek jolı boyınsha tek budda monaxları g'ana emes, al musılman mollaları, da'rwishler de gezip
ju'rgen ha'm islamdı ken' aymaqqa tarqatqan. İslam dini Orta Aziya ha'm 
Volga
boylarınan
Qashg'arg'a shekem jetip bardı.
Jipek jolı boyında jaylasqan ma'mleketler boylap tek dinlerdin' tarqalıwı bolıp g'ana qoymastan,
ma'deniy, sonın' ishinde muzıka, jazıwlar, u'rp-a'det, da'stu'rler almasıwlar a'melge asırıldı.
Jipek jolının' a'hmiyetinin' biri sonnan ibarat, ol xalıqlardın' aralasıwına mu'mkinshilik jaratıp berdi.
Jaqın ha'm Uzaq Shıg'ıs elleri, Orta ha'm Oraylıq Aziya aymag'ında jasag'an xalıqlardın', rasalardın'
aralasıwı, ma'deniy almasıwlar bolıp o'tti.
Jipek jolı hesh kimdi sırtqa ılaqtırıp taslamastan, ha'mmesin birlestirdi, tuwısqan ha'm jaqın
barlıq xalıqlardı o'zinin' qa'wenderligine aldı. Jipek jolı boyınsha qay jerge barmasın Qıttaydan
Jer Orta ten'izi ha'm Hindstan bag'darında, yamasa kerisinshe bag'darda ba'rqulla ha'reketler
bolıp turdı.
Qubla joldın' Baqtriya bo'limi boyınsha ha'reketlerdın' izleri ataqlı Afganstandag'ı Telyato'be (I-II
a'sirler) ha'm Bagram (III a'sir) qoyımshılıqlarınan tabıldı. Bul jerdegi tabılmalardan bezeniw
zatları o'nermentshilik buyımları, bronzadan islengen o'nimler, aynalar ha'm basqalardan ellinistlik
zatlar ayırılıp turadı.
Jipek jolının' ta'g'dirine sol da'wirdegi siyasiy awhalda o'zinin' ta'sirin tiygizgen. Ma'mleketler
arasındag'ı urıslar sawda jolının' bag'darın o'zgertip turg'an. Ma'selen, Qıtay tariyxshısı Pey
Tszyuya joldın' arqa bo'limin bayan ete otırıp shıg'ıs Tu'rkistan ha'm Sogdı orayların 
Qara ten'iz
boyları ha'm Vizantiya menen baylanıstırg'an a'yyemgi ka'rwan joldın' qayta tiklengenligin jazıp
qaldırg'an. Bul jol boyınsha ha'rekettin' qayta tikleniwi Ullı jipek jolı boyınsha siyasiy jag'daydın'
o'zgeriwi menen baylanıslı boldı. Sasaniyler 
İranının'
 jipek sawda jolın jawıp taslawı, aylanıp
o'tetug'ın joldı talap etti. Na'tiyjede Tu'rk, Sogdı elshileri ta'repinen bunday jol tabıldı. Ol Tu'rk
qag'anı jaylasqan Sogdıdan 
Sırda'rya
 arqalı 
Aral ten'izin
shetlep o'tip, Emba ha'm Ural da'ryaların
boylap, Volga ha'm Alanlar arqalı ha'zirgi Turkiyanın' aymag'ındag'ı Trapezuntqa shekem barıp
jetken.
İzertlewshilerdin' pikirinshe sawda jollarının' boylarında b.e.sh. IV-III a'sirlerde sawda qonısları
payda bolg'an. Sogdılar bul qonıslarda shan'araqları menen jaylasqan. Bul Shıg'ıs Tu'rkistan,
Jetisuw, Mongoliya rayonları. Koloniyalarda iri sawda isleri alıp barılg'an, onın' gu'llengen da'wiri
VI-IX a'sirlerge tuwra keledi. Koloniyalar o'z betinshe ha'kimiyatqa, a'skeriy toparlarına ha'm
bekinislerine iye bolg'an.
Shıg'ıs Tu'rkistan ten'gelerinde Buxaranın' eki o'rkeshli tu'yeleri, atlarının' payda bolıwı tosınnan
emes. Olar bul jerge qonıs basqan Sogdılar ta'repinen kirgizilgen bolıwı mu'mkin. Bul fakt Buxara
Sogdılarının' Shıg'ıs penen tıg'ız sawda baylanıslarının' bolg'anlıg'ınan guwalıq beredi. Bul jerde

---

erte waqıttın' (b.e.sh. IV-III a'sirler) o'zinde Batıs ten'geler bo'linip shıg'a baslag'an. Bul
xalıqaralıq sawdag'a bag'dar alg'anlıg'ınan guwalıq beredi.
Usıg'an baylanıslı Orta Aziyadag'ı eki da'ryanın' A'miwda'rya (Oks) ha'm Sırda'rya (Yaksart) keme
ju'ziw ushın qolaylı ekenligi haqqında antik avtorlardın' mag'lıwmatları u'lken qızıg'ıwshılıq
tuwdırdı. Buxara Sogdısı Buxaradan arqada 
Xorezmge
, sarmatlar 
Qaraten'iz
a'tiraplarına, basqa
batıs bag'darında Margiana, Parfiyag'a, qublada Sogd, Baqtriyag'a o'tetug'ın jollardın'
kesispesinde jaylasqan.
İzertlewshiler Oks boyınsha 
Kaspiyge
suw jolı bolg'an bolıwı mu'mkin dep esaplaydı. Bul jol
antik da'wirden XIV a'sirge shekem o'mir su'rgen. Oks boyınsha bul arqa jol Parfiyanı shetlep
o'tip, Baqtriyadan Okstın' joqarısına qaray, Sogd Buxarası arqalı A'yyemgi Xorezmge, Kavkazg'a,
Qara ten'iz boyındag'ı ellerge barg'an bolıwı mu'mkin.
A'yyemgi ka'rwan jollar haqqındag'ı ilimiy izertlewlerdi joldın' tiykarg'ı bo'limi Tu'rkistannan,
yag'nıy 
Qazaqstan
, Orta Aziya ha'm Shıg'ıs Tu'rkistannan o'tkenligi ko'rsetiledi. O'ytkeni bul
jerlerdin' ta'biyg'ıy baylıqları ha'mmenin' dıqqatın o'zine tartqan. Sonın' menen birge bul joldı
qayta rawajlandırıw ta'reptarları onı Batıs penen Shıg'ıstı baylanıstırıwdı ekonomikalıq jaqtan
na'tiyjeli ekenligin ko'rsetpekte. Basqa so'z benen aytqanda qurg'aqlıqtan o'tetug'ın "Ullı jipek
jolının'" ten'iz jolına qarag'anda artıqmashlıg'ın ko'rsetpekte.
Jipek jolının' a'hmiyetinin' to'menlewinin' tiykarg'ı sebebi XVI a'sirde Evropadan Qıtayg'a shekem
bolg'an ten'iz jolının' ashılıwı ekenligi aytıp kelinbekte.
Qıtaydan baslang'an bul jol Kumul, Aqsuw arqalı Qashg'ar, Farob, Shash, Samarqand, Buxara,
U'rgenish ha'm basqa ko'plegen qalalar arqalı o'tip, birinshi na'wbette o'zlerinde islep
shıg'arılg'an tovarlar menen ka'rwan ju'klerin ko'beytip, Batıs ma'mleketlerine shekem baratug'ın
edi. Bul joldan o'tetug'ın sawdanın' a'hmiyetli bolg'anlıg'ı ushın onın' tınıshlıg'ı ha'm turaqlıg'ı
ushın ma'mlekettin' hu'kimdarları ta'reptar bolg'anlıg'ı haqqında mag'lıwmatlar bar.
Dereklerde ko'rsetiliwinshe, 
A'mir Temur
da'wirinde Qıtaydan baslap Evropag'a shekem sozılg'an
jolda sawda ka'rwanlarının' qa'wipsizligi ta'minlengenligi ushın bul jollarda sawda qatnasıqları
rawajlanıp ekonomikalıq jaqtan jetilisiwine, ju'da' ko'plegen ma'mleketlerdin' ma'deniyatının'
gu'llep jasnawına sebep bolg'an edi.
"Jipek jolının'" Qıtaydan o'tetug'ın bo'limi haqqında Maxmud Qutluqovtın' qıtay, arab, farsı ha'm
basqa dereklerge tiykarlang'an izertlewleri sonı ko'rsetedi, 1279-1367 jıllarda Qıtayda u'stemlik
etken mong'ollar diynastiyasının' ornın Mın' diynastiyası (1368-1644 jj) iyelewi ha'm Tu'rkistanda
Mong'olıstan ma'mleketinin' (1348-15116 jj) kelip shıg'ıwı na'tiyjesinde Tu'rkistan Qıtay
qatnasıqlarında keskin o'zgeris payda boldı. Bul eki u'lke ortasında sawda qatnasıqlarının'
buzılıwına Mın' dinastiyasının' jipek jolın qolg'a kirgiziw maqsetinde, ka'rwan jolının' tiykarg'ı

---

bo'legi bolg'an Kumul qalasın iyelew ushın basqınshılıq urısın baslaw sebep boldı. Kumul birese
Qıtaydın' qolına, birese Mong'olıstang'a o'tip turdı. A'lbette, ju'z jıldan aslam dawam etken bul
urıs sawdagerlerdin' din'kesin qurıtadı. 1499-jılı Kumul Qıtay qolına o'tip qalıwına qaramastan,
Batıs ha'm Shıg'ıs Tu'rkistan sawdagerleri Mong'olıstan xanı Axmedxandı, qolg'a tu'sken Qıtay
ha'meldarların Qıtayg'a qaytarıp berip, pitim du'ziwge ma'jbu'r etti. Bunda Tashkent ha'kimi
Maxmudxannın' Qıtay xanına jazg'an xatı a'hmiyetke iye boldı ha'm belgili bir mu'ddette sawda
qatnasıqların jaqsılawg'a erisildi.
1513-jılı Kumul qalası Axmedxannın' ulı Mansurxan ta'repinen azat etiledi. Bul qala ushın gu'res
Mong'olıstan xanlarınan keyin Yarkent (1465-1759 jj) ha'm Jung'ar (1635-1755 jj) xanları
ta'repinen Mın' ha'm Shin (1644-1911 jj) basqınshılıq urıslarına qarsı XVIII a'sirdin' birinshi
yarımına shekem dawam etedi. Bul awhal Qıtay Orta Aziya sawda qatnasıqlarının' qısqarıwına
alıp kelgen.
1746-jılı Qıtay-Jung'ar sawda kelisimi du'zilip, 4 jılda bir ma'rtebe Jung'ar sawdagerlerinin'
Qıtayg'a barıp sawda qılıwına ruxsat etiledi. Bul kelisim 1756-jılı Jung'ar xanlıg'ının' Manchjurlar
ta'repinen basıp alınıwı menen o'z ku'shin joytadı.
Qıtay tovarlarının' Tu'rkistang'a alıp keliniwinin' qısqarıwına XIV a'sirde Qıtayda ha'kimiyat basına
shıqqan Mın' diynastiyası xanlarının' Mong'olıstan jerlerine basqınshılıq urısları zıyanın tiygizgen.
Na'tiyjede Qıtay menen Tu'rkistan arasındag'ı sawda qısqarıp, Qıtay tovarlarının' Batısqa barıwı
azayadı. Tu'rkistannın' Qıtay menen sawdasının' qısqarıwı belgili da'rejede Tu'rkistan sawdasına
ta'sirin tiygizdi. biraq a'yyemgi ka'rwan jollarında sawda dawam etken.
Tu'rkistannın' en' shetki u'lkesi bolg'an Shıg'ıs Tu'rkistanda da XVII a'sirlerde sawda qatnasıqları
bolıp turg'an. 1603-1605 jılları bul ma'mleket qalalarına Hindistannan ka'rwan menen kelgen
portugaliyalı sayaxatshı Benedekt Goes Yarkent, Qashqar, Aqsuw, Turfan qalaları u'lken sawda
orayları ekenligin ha'r jaqtan kelgen sawdagerler menen tolı ekenligin jazadı. XVIII a'sirde
Manchjurlar basıp alg'ang'a shekem bul u'lkenin' ekonomikalıq awhalı haqqında Grigoriy
Nikolaevich Potanin rus arxiv materialları boyınsha to'mendegi mag'lıwmatlardı keltiredi "Qubla
qalalarda jasawsha buxaralılar (kishi buxaralılar, yag'nıy qashg'arlılar) o'zlerinin' erte bilimliligi
menen maqtanadı, shayırlardı u'yrenedi, bag'shılıq, toqımashılıq, gezleme toqıw ha'm de
sawdegershilik penen shug'ıllanadı. Olardın' ka'rwanları orta a'sirdegi Genuya (
İtaliya
)
respublikasınday Aziyanın' en' iri jerlerine shekem barg'an. Buxaralı sawdagerlerdi Astraxanda,
Tobolda, Kyaxtada ha'm Arxangelskta ushıratıw mu'mkin ".
Shıg'ıs Tu'rkistan sawdagerleri XVIII a'sirdin' birinshi yarımında tiykarınan o'z elinde islep
shıg'arılg'an tovarlar menen sawda etken. Chin imperiyası, 1759-jılı Shıg'ıs Tu'rkistandı tolıq
basıp alg'annan keyin Jung'ar ha'm Yarkend xanlıqları joq etildi.

---

Shıg'ıs Tu'rkistan arqalı Rossiya-Qıtay sawda qatnasıqları 1851 jılg'ı kelisimnen son' ra'smiy
tu'ske kirgen bolsa da, ba'rqulla Chinlar ta'repinen tu'skinlikke tu'sip turg'an. Rossiya usı da'wirde
Qıtayda ju'z bergen ekonomikalıq ha'm siyasiy awır jag'daydan paydalanıp, 1860-jılı Beyjinde,
1864-jılı Guljada du'zilgen kelisimler arqalı sawda qatnasıqlarında a'dewir tabıslarg'a eristi. Bul
da'wirde orta aziyalı sawdagerlerdin' abıroyı Shıg'ıs Tu'rkistannın' qublasında u'stinlikke iye edi.
Lekin 1864 jılı Shıg'ıs Tu'rkistanda milliy azatlıq ha'reketinin' baslanıwı ha'm de Batıs
Tu'rkistanda Rossiyanın' basqınshılıq ju'rislerinin' baslanıwı menen Qıtay-Orta Aziya sawdasında
sheshiwshi o'zgerisler ju'z berdi.
Shıg'ıs Tu'rkistanda milliy azatlıq gu'resleri na'tiyjesinde payda bolg'an Jetiasar ma'mleketi
(1864-1878 jj) o'z g'a'rezsizligin ja'riyalap, birinshi ku'nlerden aq Orta Aziyadag'ı 3 xanlıqqa
elshiler jiberdi, siyasiy ha'm ekonomikalıq qatnasıqlar ornatıwg'a eristi. Rossiya Qazaqstan ha'm
Orta Aziyanın' a'dewir jerlerin iyelep alg'annan keyin, 1869 jılı Shıg'ıs Tu'rkistang'a sawda
ka'rwanların jiberip, Jetiasar ma'mleketi menen ma'nisibetlerin ornatıwg'a kiristi. Bul ma'mleket
ha'kimi Yakubbek sawda baylanısların tiklewde Rossiya ta'repinen qoyılg'an sha'rtlerge tolıq
razılıq beriw esabına o'z ma'mleketinin' g'a'rezsizligin ta'n alıwdı talap etti. Rossiya bul talaptı
qabıl etpegenligi ushın rus sawdagerlerinin' erkin ha'reket etiwine jol qoymadı. Shıg'ıs
Tu'rkistanda payda bolg'an ja'ne bir xanlıq İliy sultanlıg'ının' (1864-1871) Rossiya ta'repinen
basıp alınıwı Jetiasar ma'mleketinin' Shıg'ıs Tu'rkistannın' arqa menen bolatug'ın sawda
baylanısın qıyınlastırdı. Onın' u'stine Gulja g'a'llesinin' Qıtay jazalawshı a'skerlerine satılıwı
menen Chinler Jetiasar ma'mleketin joq etiw imkaniyatına iye boldı. Bul da'wirde Rossiya-Qıtay
sawdası Tu'rkistan aymag'ında o'z-ara sheklengen ko'lemde zat almasıw menen dawam etip
turdı.
1881 jılı Sankt Peterburg kelisimi du'zilip, İli alabının' tiykarg'ı bo'limi Qıtayg'a qaytarıp
berilgennen son', Qıtay-Rossiya sawdası ja'ne qaytadan rawajlana basladı.
Shıg'ıs Tu'rkistannan o'tetug'ın Rus-Qıtay mu'na'sibetlerinin' tikleniwi "Jipek jolında" ja'ne
janlanıw payda etti. Usı mu'na'sibet sebepli jergilikli zatlarg'a talap ku'sheye basladı. Na'tiyjede
sawda jolında o'nermentshilik rawajlanıp, kishi-kishi fabrika ha'm ka'rxanalar qurılıp, ishki bazardı
rawajlandırıwg'a imkaniyat tuwıldı. Bay sawdagerler shiyki zat ha'm jergilikli o'nermentshik
tovarların Qıtay ha'm Rossiyada sata basladı. Tilekke qarsı, bul qayta tiklengen sawda
baylanısları uzaqqa sozılmadı. "Oktyabr awdarıspag'ı"nan son' burıng'ı Ken'es ha'kimiyatında jeke
menshiktin' joq etiliwi menen eski sawda jolının' a'hmiyeti tu'pten o'zgerdi. Jan'a payda bolg'an
Ken'es ha'kimiyatı Batıs Tu'rkistan aymag'ın o'zinin' shiyki zat bazasına aylandırıwg'a urındı ha'm
bug'an eristi.
1930 jıllarda Shıg'ıs Tu'rkistanda milliy azatlıq gu'resinin' baslanıp ketiwi "Jipek jolında" ja'ne
sheshiwshi siyasiy o'zgerislerge sebep boldı. Sonın' ishinde ziyalılar menen birge bay
sawdagerlerdin' qırg'ıng'a ushırawı azg'ana rawajlanıwg'a jol tutqan sawda qatnasıqların joqqa

---