«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

17 - tema. Siyasiy hám áskeriy, ekonomikalıq hám social, demografik hám

ekologiyalıq qáwipsizlik

Jumistiń maqseti:Regionmızdaǵı siyasiy, áskeriy, ekonomikalıq, sociallıq, demografik hám ekologiyalıq qáwipsizlikler jaǵdayın úyreniw.

Siyasiy hám áskeriy qáwipsizlik. XX ásirdiń aqirlarinda júz bergen waqıyalar xaliqara múná́sebetler sistemasınıń túpten ózgeriwine alıp keldi. Geostrategik kúshler teń salmaqlılıginiń ózgeriwi hám kóp qutbli kúshler orayınıń júzege keliwi, olar arasında dúnya húkimranliǵi ushın gúrestiń háwij alıp ketiwi, ayırım mámleketlerdiń jalǵız húkimranlıqqa bolǵan ashıqtan -ashıq dawaları usılardan bolıp tabıladı.

Eki qutbdagi kúshler teń salmaqlılıǵına tiykarlanǵan qáwipsizlik sistemasınıń bólekleniwi xaliqara múnasábetlerde mámleketler ushın keń múmkinshilikler ashıp beriw menen birge, qáwip-qáterlerdi de keltirip shıǵardı. Nátiyjede: regionlıq, etnik hám milliy waqıyalar ;ekologiyalıq máseleler; xaliqara terrorizm hám diniy ekstremizm; nızamǵa qarsı qural sawdası ; narkobiznes sıyaqlı qáwip-qáterler túrli kórinislerde kórinetuǵın bolıp atır. Bul bolsa, óz gezeginde, dúnyanıń sociallıq, ekonomikalıq, áskeriy hám ekologiyalıq qáwipsizligine ózgeshejantasıwǵa shaqiradi.

Oraylıq Aziya regioni geosiyasiy hám geoekonomikalıq áhmiyetine kóre dúnyanıń zárúrli aymaǵı retinde tán alındi. Sebebi ol tábiy resurslarǵa bay úlken geosiyasiy maydandı iyelegen, ulıwma infrasistemaǵa iye aymaq bolıp,Arqa hám Qubla, Batis hám shiǵista zárúrli transport -kommunikatsiya jolların baylanıstıradı.

Oraylıq Aziyada qáwipsizlikkeqáwip salıp atırǵan faktorlar arasında búgingi kúnde diniy hám siyasiy ekstremizm, xaliqara terrorizm hám narkobiznes sıyaqlı qáwip-qáterler globallasıw áqibetinde keń hám tez tarqalip atir. Diniy ekstremistik shólkemlerdiń ishki turaqizliqti keltirip shıǵarıwǵa qaratılǵan iskerligi tekǵana musulman xalqına iye bolǵan mámleketlerde, bálkim MDH hám Evropa mámleketlerinde de gúzetilip atır.

Diniy ekstremizm, belgili, úlken finanslıq tarmaqlar arqalı sırtqı kúshler tárepinen basqaripkelinedi. Házirgi kúnde eń awir birleskenjinayatshiliq xaliqara terrorizm bolıp tabıladı. Terrorizm keshe yamasa búgin payda bolmaǵan.

" Terror" latin tilinen alınǵan bolıp, qáweter, qorqınıshlı, qáwip mánilerin ańlatadı. Xaliqara múnasábetlerde sol kúnge shekem terrorizm atamasına universal túsindirme joq. Har bir mámleket onı óz jantasıwlarınan kelip shıqqan halda aytıwǵa háreket etedi. Mısalı, bir ǵana AQSHda buǵan baylanıslı bir qansha pikirler bar. AQSH Qorǵaw ministrliginiń anıqlamasına kóre, terrorizm belgili bir gruppalardıń siyasiy, diniy hám ideologik porok maqsetlerge erisiw ushın húkimet hám jámiyet arasında qáweter sezimin oyatıwǵa qaratılǵan zorlıqshılıq háreketi bolıp tabıladı.

AQSH húkimeti agentlikleriniń tán alıwinsha, siyasiy zorlıqtıń barlıq kórinisleri terrorizm bolıp tabıladı. Federal qıdırıw byurosi tárepinen terrorizm shaxs yamasa belgili bir obiyektke nızamǵa qarsı kúsh isletiw, zorlaw jolı menen húkimetti qorqıtıw yamasa májbúrlew arqalı siyasiy yamasa sociallıq maqsetlerge erisiw háreketi retinde kórsetilgen.

Mámleket departamentiniń tariypinshe, terrorizm mámleket ishindegi birpara gruppalar yamasa basqa bir mámlekettiń tıńshıları tárepinen jámiyetke tásir etiw maqsetinde askeriy emes obiyektlerge aldınnan gózlengen hám joybarlastırılǵan halda alıp barılatuǵın, siyasiy motivge iye bolǵan zulm hám zorlıq bolıp tabıladı.

Belgili bolǵaninday, kóp jıllardan berli Afganistanda dawam etip kiyatırǵan biyqararlıq terrorizm hám diniy ekstremizmniń digirmanına suw quymaqta. Soniń ushın Oraylıq Aziya mámleketlerinde ǵárezsizliktiń birinshi jılınan-aq Afganistanda tınıshlıq hám turaqlılıqtı táminlew máselesi hám milliy, hám regionlıq qawipsizlik boyınsha ústin turatuǵın wazıypa retinde tán alındi.

Búgingi kúnde awǵan narkotikleri mashqalası oǵada aktual máselege aylandı. Urıstan keyin mámleketti qayta tiklewdiń xaliqara jámiyetshilik tárepinen arqaǵa soziliwi, ekonomikalıq-gumanitar járdemdiń jeterli dárejede ajratilmagani xalıqtıń kópshilik bólegin awir ahwalǵa salıp qoydı hám mámlekette ǵalabalıq túrde narkotikler jetistiriw hám islep shıǵarıw baslandı. BMTniń narkotik zatlar hám ayıpkerlik boyınsha basqarmasınıń maǵlıwmatlarına kóre, Afganistanda opium islep shıǵarıw 2005 jılda 4000 tonnanı quraǵan bolsa, 2006 jılı bul kórsetkish 6100 tonnaǵa jetken. Úlken muǵdarda jetistirilgen narkotik zatlardı realizatsiya qılıw, haqqinda, ózine tán narkotrafikni qáliplestiriwdi talap etedi. Bul jaǵday, birinshi náwbette, Oraylıq Aziya regionina úlken qáwip saladı. Regiondaǵı biyqararlıq bolsa dúnya qáwipsizlik sistemasına unamsız tásır kórsetedi.

Joqarida aytılǵanınday, Oraylıq Aziya insaniyat rawajlanıwında, xaliqara kúshler teń salmaqlılıǵında mudami zárúrli rol o'ynap kelgen. Álbette, regionnıń geosiyasiy hám geoekonomikalıq faktorları iri mámleketlerdiń itibarın ózine qaratpastan qalmaydı. Lekinolardıń mápleri mudami region mámleketleriniń mápine uyqas kelebermeydi. Sol sebepli, eń úlken qáwip iri mámleketlerdiń óz-ara máplerindegi qarama-qarsılıqlar bolıp tabıladı.

Soniń ushın region mámleketleri óz milliy hám regionlıq mápleriniń ústinligin saqlaǵan halda sırtqı siyasat, qawipsizlik hám turaqlılıqtı támiyinlewdiń aktual máseleleri haqqında ulıwma regionlıq jantasıwdı islep shıǵıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.Eger arnawlı bir bir mámleket qońsılas mámleketlikler mápin esapqa almaǵan halda ózmáplerin óz máplerine maslastıirıwǵa urınsa, regionlıq qáwipsizlik boyınsha sóz barıwı múmkin emes. Sonday-aq, region mámleketleri milliy mápleriniń óz-ara qarama-qarsı pozitsiyalari jaǵdayn jáne de qıyınlastiradi. Soniń ushın usı máseleler boyınsha koordinatsion áhmiyetke iye bolǵan regionlıq shólkemlerdiń rolin asırıw zárúr.

Házirgi waqıtta xaliqaraliq, regionlıq, milliy qáwipsizlik hám turaqlılıqtı támiyinlewmáseleleri óz-ara bekkem baylanıslı, ámeldegi qáwipler kólemin esapqa alatuǵın bolsaq, bólek bir mámlekettiń óz milliy qáwipsizligin regionlıq hám xaliqaraqáwipsizlikten úzilgen halda támiyinlewi oǵada qıyınshılıqlı wazıypa esaplanadı. Sol sebepli, xaliqaraliq múnasebetlerdiń házirgi basqıshında kóptárepleme sheriklik zárúrli áhmiyetke iye boladı.

Dúnya júzlik paraxatshiliqtiń támiyinlew mashqalası házirgi zaman xaliqaraliq múnasebetlerde oraylıq orınlardan birin iyelegen halda, onıń tiykarları BMT Qaǵıydasında óz kórinisintapqan hám de 1970- jıl 16-dekabrdegi Xaliqaraliq qáwipsizlikti bekkemlew haqqindaǵideklaratsiyada, BMT Bas Assambleyasınıń 1986- jıl 5 -dekabr hám 1987 -jıl 7- dekabrdegi "Xaliqaraliq tınıshlıq hám qáwipsizliktiń BMT Qaǵıydasına muwapıq bekkemlewge jalpıjantasıw haqqinda"ǵi qararinda rawajlandirilǵan.

Xaliqaraliq qáwipsizlik huqıqı dereklerine universal shártnamalar ( BMT Qaǵıydası, quralsızlaniw salasındaǵı pitimler), regionlıq shártnamalar ( regionlıq qáwipsizlik shólkemleri qaǵıydaları, quralsızlaniw salasındaǵı pitimler, isenim ilajlarınıń ornatiliwihám yadrosiz aymaqlardıń júzege keliwi) hám óz-ara pitimler ( tınıshlıq hám doslıq haqqinda, quralsızlaniwhaqqinda hám taǵı basqa ) kiredi. Ulıwma qáwipsizlik, regionlıq qáwipsizlik, quralsızlaniw hám isenim ilajları xaliqaraqáwipsizlik huqıqınıń strukturalıq bólimleri esaplanadı.

Tariyxdan belgili, kollektiv qáwipsizlik sistemaların siyasiylastiriw unamsız aqıbetlerge alıp keledi. Kollektiv qáwipsizlik sistemaları regionlıq jáne unıversal dárejede bolıp, bul ekielement bir-birine uyqas bolsaǵana gózlengen maqsetke erisiledi. Regionlıq qáwipsizlik sisteması onıń quramına kiretuǵın milliy qáwipsizlik sistemalarına qarsı kelmewi, kerisinshe, olardıń óz-arasında muwapıqlıǵın támiyinlewi hám de qáwiplerge qarsı gúresde olardıń háreketlerin birlestiriwge qaratılıwı kerek.

Regionlıq kollektiv qáwipsizlikti támiyinlew ilájları sistemaların universal qáwipsizlik sisteması menen ajıralmas halda aparıw xaliqara huqıq ústinligin támiyinlew hám júkletilgen minnetlemelerdiń tolıq atqarılıwın talap etedi. Bul bolsa, óz gezeginde, mámleketlikler mápin inabatqa alıwshı jańa dúnya tártipti qáliplestiriwdi talap etedi. Usı mashqalalardi sheshiw mehanizmi retinde xaliqara shólkemler, atap aytqanda, BMTniń rolin asırıw dúnya jámiyetshiliginiń tiykarǵı waziypası bolıp tabıladı. Onıń ushın hár bir mámleket dúnyada júz berip atırǵanprocess hám geosiyasiy jaǵdaydı, basqa mámleketlerdiń milliy máplerin inabatqa alǵan halda óz milliy máplerin qayta kórip shıǵıwı hám kelisimge keliwi zárúr.

Region mámleketleriniń turaqlı rawajlanıwı kóp tárepten ámeldegi qáwip-qáterlerdi ańlap jetiwge, olardi waqıtında anıqlaw hám saplastırıw ushın nátiyjeli ilajlardi ámelge asırıwǵa baylanıslı. Sonday eken, bul processde region mámleketlerine, eń dáslep, siyasiy birlesiw hám ekonomikalıq integraciya kerek.

Oraylıq Aziyada uzaq ásirler dawamında ulıwma jasaw tárizi qáliplesken.Aymaqtıń tariyxiy birligi ( dini, tili, úrp-ádetleri, jıynalıp qalǵan máseleleri) integratsion processlerdi rawajlandırıwda tiykarǵı birlestiruvchi faktor bolıp hizmet etedi. Oraylıq Aziyada integraciya processlerine toqtalar eken, birinshi Prezidentimiz Islam Karimov sondaydeydi: " Bul regionda arnawlı bir bir formada hámme waqıt integraciya bolıp kelgen. Oraylıq Aziya xalqlari ǵárezsizlikke eriskenlerinen keyin birge kúsh-ǵayrat sarplap, óz kelesheklerin qurıwları zárúr ekenligin taǵı qayta sezedi". 2006 jıl 23 iyunda Minsk qalasında Oraylıq Aziya Sherikligi Shólkeminiń Evroaziya ekonomikalıq jámiyetshiligine integraciyası haqqinda protokol qabıllandı. 2007 -jıl 28-fevralda Ózbekstan Oliy Majlisi Nızamshılıq palatası tárepinen "Oraylıq AziyaSherikligi Shólkeminiń Evroaziya ekonomikalıq jámiyetshiligine integraciyası haqqindaǵı protokoldı ratifikatsiya qılıw haqqında" ǵi Nızam qabıllandı. Usı Nızam Senattárepinen 30-martda maqullandi hám 2-aprelden kúshke kirdi.

Ǵárezsizlik qolǵa kiritilgennen keyingi qısqa tariyxiy waqıtta xaliqara hám regionlıq xarakterge iye bolǵan túrli shólkemlerge, region qáwipsizligine hám turaqlılıqqa tıykar bola alıwshı birlespelerge mútajlik tuwılıwı tábiy jaǵday edi. Sol maqsette KollektivQáwipsizlik SHartnamasi Shólkemi (KHSHT) hám SHanhay Sheriklik Shólkemi (SHHT) dúzildi. Atap ótiw kerek, Ózbekstan hár eki shólkemniń aǵzası esaplanadı. KHSHT hám SHHT mehanizmleri jumısqa túsiwi menen regiondaǵı mámleketler milliy hám regionlıq qáwipsizlikti támiyinlew, sırtqı siyasiy iskerlikti muwapıqlastırıw, áskeriy-siyasiy integraciyanı kúsheytiw, qorǵaw potencialın jáne de bekkemlew boyınsha kelisiw júrgiziw múmkinshiligine iye boldı. Bul eki struktura sheńberinde ótkerilip atırǵan kóptarepleme sheriklikke tiyisli jumıslardı analiz etip sonday juwmaq shıǵarıw múmkin: usı shólkemler Aziya kontinentiniń házirgi turmısında zárúrli faktor retinde kózge taslanıp atır.