«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

2. Qáwipsizliktiń ergonomik tiykarları.
Miynetti qorǵawda ergonomik, metereologiya talapları hám sharayatları «Miynetti qorǵaw» pánin úyreniwde basqa sociallıq, texnikalıq, gumanitar pánlerdiń maǵlıwmatları itibarǵa alınadı. Usılar qatarında ergonomika pániniń maǵlıwmatları da úlken áhmiyetke iye.

Ergonomika sózi latin tilinen alınǵan bolıp, «ergo»- ( kárwan saraya) jumıs, «nomika»- ( nauka) pán, yaǵnıy «jumis haqqindagi pán» degen mánisti ańlatadı. Ergonomika insannıń miynet iskerligi processinde qolay, qáwipsizlik penen baylanıslı belgili zárúrli wazıypalar sheshiledi. Sonday etip, ergonomika zárúrli qurallardı sheshetuǵın birlik retinde texnikanı insanǵa jaqınlastırıwǵa háreket etedi, «insan - texnika» sistemasındaǵı orın alǵan mashqalalardı kórip shıǵadı. Ergonomika sheńberinde bes qıylı uyqaslıq - maǵlıwmat informaciya, biofizik, energetikalıq, keńislikdegi-antropometrik hám texnikalıq-estetik sáykeslesiw bar bolıp, olardı támiyinlew hám ámelge asırıw jumıstı - wazıypanı tabıslı juwmaqlanıwın kepilleydi. Atqarılıp atırǵan túrli processler hám oǵan baylanıslı bolǵan úskene, apparatlar sheńberinde informaciyanı jetkeziwshi-kórsetiwshi úskene - mashina modeli bolsa, operator quramalı sistemada sonda da basqarıw jumısların ámelge asıradı. Bul waziypani orınlaw ushın ergonomika kózqarasınan sonday informaciya model jaratılıwı kerek, bul model waqıtında mashinaǵa baylanisli tariypti beriwi, nátiyjede operator sharshamastan, pikirlab hám itibar menen informaciyanı qátesiz qabıl etip, qayta islewi kerek.

Quramalı esaplanǵan wazıypanı sheshiw operatordiń qáwipsizligine, anıq-sapalı islewine, miynet ónimliligine, sonıń menen birge insannıń psixofiziologikalıq múmkinshiliklerin informaciya modeline uyqas bolıwına baylanıslı. Biofizik uyqaslıq operatordıń jumıs qábiletin, normadaǵı fiziologiyalıq jaǵdayın támiyinleytuǵın átirap - ortalıqtıń jaratılıwın ańlatadı. Bul wazıypa miynet qáwipsizligi talapları menen baylanısqan. Átirap -ortalıqtıń kóplegen faktorları, shegara muǵdarları nizamlıq menen belgilengen hám olar operatordıń jumıs wazıypası menen turaqlı baylanıspaǵan boliwi múmkin. Sol sebepli mashinalardiń jaratılıwında shawqım, terbelis, hawa ortalıǵı sıyaqlı barlıq birliklerdiń arnawlı tekseriliwi talap etiledi. Insannıń kúshi hám energetikalıq qábileti belgili shegaraǵa iye. Sol sebepli jumıs processinde basqarıw sistemasında sharshaw maqsetke muwapiq bolmaǵan aqıbetke alıp keliwi múmkin. Sonıń menen birge, jumıs sistemasındaǵı anıqlıq tómenlydi. Bunday shekleniw yamasa átirap - ortalıqqa baylanıslı bolǵan jaǵday, faktorlar itibarǵa alınıwı kerek.

Energetikalıq uyqaslıq operatordıń optimal múmkinshilikleri tiykarında talap etiletuǵın kúsh, sarplanatuǵın quwat, hárekettiń anıqlıǵı hám tezligi menen mashinanı basqariliwindaǵi kelisimdi ańlatadı.

Keńislikdegi-antropometrik uyqaslıq insan denesi ólshemi, sırtqı alemniń tásiri múmkinshilikleri, jumıs processinde operatordıń jaǵdayı, gewdeniń turıwı esapqa alınıwın ańlatadı. Wazıypanıń tuwrı shehiliwinde jumıs orni kólemi, operator háreketlenetuǵın aralıq, biyiklik, basqarıw pultine shekem bolǵan aralıq hám basqa kórsetkishler anıqlanadı.

Uyqaslıqtı támiyinlewde insanlarda antiropometrik kórsetkishlerdiń hár túrlı bolıwı quramalı jaǵdayǵa alıp keledi jáne bul wazıypanı sheshiwde ergonomika járdem beredi.

Texnikalıq - estetik uyqaslıq insandı miynet processinde, mashina menen bolatuǵın baylanısında qanaatlanǵan sharayat penen támiyinlewdi ańlatadı. Kóp sanlı hám ayrıqsha zárúrli texnikalıq - estetik máselelerdi sheshiwde artistler, konstruktorlar, súwretshiler hám basqalar tartiladi.

Sanaat kárxanalarınıń islep shıǵarıw zonaları hawa ortalıǵınıń metereologik sharayatları hawa temperaturası ( OS), salıstırmalı ızǵarlıǵı (%), hawa basımı ( mm. sınap úst. Yamasa Pa) hám hawa tezligi ( m/s) menen ańlatiladı. Bulardan tısqarı metereologik jaǵdayǵa tásir etiwshi islep shıǵarıw faktorları ámeldegi, yaǵnıy islep shıǵarıw kárxanalarındaǵı hár túrlı apparat - úskeneler hám ishlov berilip atırǵan materiallar, zatlar maydanınan tarqalatuǵın ıssılıq nurları hawa temperaturasınıń asıwına alıp keledi. Bul faktorlar tásirinde islep shıǵarıw zonasındaǵı payda bolatuǵın hawa ortalıǵı sanaat mikroklimatı dep júritiledi.

Metereologik birlik hám faktorlardıń hár biri ayırım halda yamasa bir neshesi birge insannıń miynet qılıw qábiletine, densawliǵina kútá úlken tásir etedi.

Ayirim jaǵdaylarda bunday tásir kórsetiw paydalı bolıwı múmkin. Mısalı, salqın sharayatta isituwshi faktor hám sonıń menen birge texnologiyalıq processlerden ajralıp shıǵıp atırǵan puw hám parlar esabına salıstırmalı ızǵarlıq artıp ketkende, onı normallastiruwshi faktor bolıwı múmkin.

Ayirim waqıtlarda bolsa faktorlardıń bir-birine qosılıwı nátiyjesinde zıyanlı tásir dárejesi artıp ketiwi múmkin. Mısalı, salıstırmalı ızǵarlıq hám temperaturanıń artıp ketiwi insan ushın salmaqli sharayat payda etedi. Bunnan tısqarı jumıs orinlarındaǵı hawa háreketiniń asıwı temperatura joqarı bolǵan waqıtta unamlı nátiyje beredi, temperatura tómen bolǵan waqıtta bolsa unamsız nátiyje tásir kórsetip, insan organizminiń ıssılıq basqarilishini buzip jiberiwi múmkin.

Insan organizminiń ıssılıq basqariliwi fiziologikalıq hám ximiyalıq processler tiykarında dene temperaturasın birdey shegarada (36 -37 OS) saqlap turıw qábileti bolıp esaplanadı.

Tiykarınan sırtqı ortalıqqa ıssılıqtı almastırıwda fizikalıq ıssılıq basqariliwi áhmiyetli bolıp tabıladı. Organizmnen sırtqı ortalıqqa úsh turli jol menen ıssılıq shıǵıwı múmkin:

1. Adam denesiniń ulıwma maydanınan infraqızıl nurlanıw arqalı ( radiatsiya ) hawa almasiwi.

2. Deneni qorshap turǵan hawa ortalıǵın jılıtıw.

3. Teriniń terlep, puwlanıwı hám dem alıw jolları arqalı suyıqlıqlardıń puwlanıwı nátiyjesinde.

Normal sharayatta kúshsiz hawa háreketi bolǵan halda háreketsiz adam organizmi radiatsiya jolı menen organizm islep shıǵarap atırǵan ıssılıqtıń 45% ini, konveksiya ( issitish) nátiyjesinde 30% ini hám terlew arqalı 25 % ini joytıwı anıqlanǵan. Bunda teri arqalı ulıwma ıssılıqtıń 80% ten aslamı, dem alıw shólkemleri arqalı 13% hám shama menen 5% ıssılıq, awqat, suw hám hawanı jılıtıwǵa sarplanadı.

Radiatsiya hám konvesiya arqalı ıssılıq joytıw tek sırtqı ortalıq temperaturası dene temperaturasınan kem bolǵan jaǵdaylarda bolıwı múmkin. Sırtqı ortalıq temperaturası qansha tómen bolsa, ıssılıq joytıw sonsha kúshli boladı. Sırtqı ortalıq temperaturası dene temperaturasınan joqarı yamasa teń bolsa, ol halda ıssılıq ajıratıw terlep, puwlanıw esabınanboladı. Bir gramm terdi puwlatıw esabına 2, 5 kJ (0, 6 Kkal) ıssılıq joǵatılıwı múmkin.

Organizmde shıǵatuǵin terdiń muǵdarı sırtqı ortalıq temperaturasına hám atqarılatuǵın jumıs kategoriyasina baylanıslı. Háreketsiz organizmde sırtqı ortalıq temperaturası 150 S ni payda etedi, terlew muǵdarı júdá kem muǵdardi ( saatına 30 ml) skólkemlestiredi.

Joqarı temperaturalarda (300 S hám odan joqarı ), ásirese salmaqli jumıslardı atqarǵanda organizmniń terlewi júdá artıp ketedi. Mısalı, ıssı sexlarda, salmaqli jumıslardı orınlaw nátiyjesinde terlew muǵdarı saatına 1-1, 5 litrga jetkilikli jáne bul muǵdar terdiń puwlanıwı ushın 2500-3800 kJ (600-900 Kkal) ıssılıq sarplanadı.

Terlew jolı menen ıssılıq jumsaw tek dene maydanınan ter puwlanǵandagana ámelge asadı. Terdiń puwlanıwı bolsa hawanıń háreketine, salıstırmalı ızǵarlıǵına, kiyilgen kiyimniń materialına baylanıslı.

Íssılıq joytıw tek terlew jolı menen ámelge asırılıp atırǵan sharayatta hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı 75 - 80% ten artıq bolsa, terdiń puwlanıwı qıyınlasadı hám organizmniń ıssılıq basqariliwi buziliwi nátiyjesinde «islaw» júz beriwi múmkin.

Íssılawdıń birinshi belgisi - dene temperaturasınıń kóteriliwi bolıp tabıladı. Kúshsiz ıssılawdı dene temperaturasınıń jeńil kóteriliwi, hádden tıs ter shıǵıwı, kúshli shóllew, dem alıw hám qan tamırları urısinıń tezlesiwimenen ańlatıw múmkin. Eger kúshli ıssılaw júz berse, ol jaǵdayda dem alıw qıyınlasadı : qattı bas awiradi, bas aylanadı, sóylew qıyınlasadı. Íssılıq bas awiriwiniń bul túrdegi buziliwi hám dene temperaturasınıń keskin koteriliwi ıssılıq gepartermiyasi dep ataladı.

Íssılawdıń ekinshi belgisi terlegende insan organizminiń kóp muǵdarda duz joytıwı nátiyjesinde kelip shıǵadı (45 g). Bul jaǵday teri kletkalarında duzdıń azayıwı menen teri suwdı ustap qalıw qábileti passivleskenliginen kelip shıǵadı. Islep atirǵan suwdiń tinbay ter bolıp shıǵıp ketiwi shóllewdi jáne de kúsheytedi, nátiyjede záhárleniw jaǵdayı payda bolıwı múmkin. Bunda organizmniń shemirsheklerinde qaltıraw payda boladı, kúshli terlew hám qannıń suyıqlasiwi gúzetiledi, keyin ıssı urıwı payda boladı. Dene temperaturası 40 -41 ^OS ǵa kóterilip, adam ózin joǵaltadı hám qan tamırlarınıń urıwı kúshsizlenedi. Bul waqıtta organizmnen ter shıǵıwı pútkilley toqtaydı. Qaltıraw keseli hám ıssı urıwı «ólim»menen tawsilıwı múmkin. Insan organizmine tek ǵana joqarı temperatura tásir etip qalmastan, bálki tómen temperatura da tásir kórsetedi. Uzaq waqıt tómen temperatura tásirinde bolıw tiykarǵı fiziologikalıq processlerdiń aynıwına, jumıs qábiletiniń tómenlewine hám organizmniń keselleniwine alıp keledi.

Tómen temperatura tásirinde qan tamırları tarayadi, uzaq waqıt tásir qılıw nátiyjesinde kapillyar qan tamırlarınıń iskerligi buziladı, sonnan keyin organizmniń pútkilley suwıwı bilinedi. Sırtqı nerv sistemalarınıń suwıqqa qatıwı nátiyjesinde suyek sistemalarında radikulit, ayaq, qol hám belde, onıń shemirsheklerinde revmatizm keselligi, sonıń menen birge «plevrit», bronxit hám tımaw menen baylanıslı bolǵan basqa juqpalı kesellikler kelip shıǵıwı múmkin. Adam denesine suwıqtıń, ásirese, hawa háreketiniń tásiri kúshli boladı. Hawanıń salıstırmalı ıǵalliıǵı joqarı bolǵan waqıtta tásir, ásirese, kúshli boladı, sebebi suwıq, temperaturadaǵı ızǵar hawa ıssılıqtı jaqsı ótkeredi hám konveksiya arqalı ıssılıq joytıwdı kúsheyedı.