Ularning tasnifi

"Biz yagona daraxtning butoqlaridek bir butun bo'lgan taqdirimizdagina kuch - qudrat kasb etamiz", - dedi O'zbekiston xalq shoirasi Halima Xudoyberdiyeva.

2-topshiriq. Ko'chirma va muallif gapining turli o'rinda joylanishi yozuvda qanday tinish belgilari bilan ifodalanishini izohlang.

Bilib oling. Muallif gapi (M) va ko'chirma gap (K) bir-biriga nisbatan turlicha joylashishi mumkin, bunda tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi:

1) M: "K". M: "K?" M: "K!"

2) M: "K", - m. M: "K?" - m. M: "K!" - m.
3) "K", - m. "K?" - m. "K!" - m.
4) "K, - m, - k".
O'qing. Ko'chirma gapli qo'shma gaplarni tegishli tinish belgilarini qo'yib ko'chiring.


1. Biz tinchlik daraxtini ekdik. Uni endi do'llardan, bo'ronlardan asrashimiz kerak deydi Muhammad Ali. 2. Millatlarni elatlarni deydi M. Ulug'ova buyuk do'stlik birlashtiradi. 3. Donolar deydi bolaga mehrni buyruq bilan singdirib bo'lmaydi. 4. Odamlarning manfaatiga kelsak , bu narsa mustaqillikdan keyin chinakamiga ustuvorlik kasb etdi deydi Anvar Obidjon.
Berilgan gaplarni ko'chirma gaplarga aylantiring, ularga muallif gaplarini qo'shib ko'chiring.


1. Mevasi achchiq daraxtni asal bilan sug'orsang ham, shirin meva bermaydi. 2. O'z o'rnida aytilmagan so'z hech kim yo'q yerda chalingan kuyga o'xshaydi. 3. Nodonning vaqti foydasiz o'tadi.
4. Dangasa odamning boyligida baraka bo'lmaydi. 5. Qorinni ovqat to'ydiradi, aqlni esa hikmat.

Ko'chirma gap va muallif gaplarini aniqlang va tinish belgilarning ishlatilishini izohlang.

1. "Husayin Voiz Koshifiy Sharqda ma'lum va mashhur shaxs, - deb yozadi Najmiddin Komilov "Tafakkur karvonlari" asarida. - U Navoiyga bag'ishlab kitob yozgan, uning mehrini qozongan yaqin kishisi, muxlisi, do'sti edi". 2. Taniqli adabiyotshunos olim Shoislom Shomuhamedov Sa'diy Sheroziy haqida fikr yuritar ekan: "Uning ajoyib asarlari o'zbeklar orasida ham keng tarqalgan. "Guliston" va "Bo'ston" kabi axloqiy kitoblari eski o'zbek maktablarida darslik sifatida o'rganilgan",- deb yozadi. 3. "So'z san'atining qudrati shundaki, -deydi Asqad Muxtor,- u hayotda aynan bo'lmagan narsalarga, hodisalarga jon kiritib yuboradi." 4. "Tilga ixtiyorsiz - elga e'tiborsiz",- deydi Alisher Navoiy.

Ko’chirma gaplar (agar matn dialog shaklida bo’lmasa) doim qo’shtirnoq ichida yoziladi. Muallif gapi va ko’chirma gapning qo’shma gap tarkibidagi o’rniga ko’ra tinish belgilarining qo’llanishi quyidagicha bo’ladi:

Muallif gapi oldin, ko’chirma gap keyin joylashganda:
a) darak gap bo’lsa: M: “K”.
b) so’roq gap bo’lsa: M: “K?”
d) buyruq yoki undov gap bo’lsa: M: “K!”

Ko’chirma gap oldin, muallif gapi keyin joylashganda:

a) darak gap bo’lsa: “K”, - m.
b) so’roq gap bo’lsa: “K?” – m.
d) buyruq yoki undov gap bo’lsa: “K!” – m.

Muallif gapi ko’chirma gapning o’rtasida joylashganda:

a) darak gap bo’lsa: “K”, - m. – K”. “K, - m, - k”.
b) so’roq gap bo’lsa: “K?” – m. – K”.
d) buyruq yoki undov gap bo’lsa: “K! –m. – K”

Ko’chirma gap muallif gapining o’rtasida joylashganda:

a) darak gap bo’lsa: M: “K”, - m.
b) so’roq gap bo’lsa: M: “K?” – m.
d) buyruq yoki undov gap bo’lsa: M: “K!” – m.

KO'CHIRMA VA O'ZLASHTIRMA GAPLAR

Nutq jarayonida so'zlovchi o'zi bevosita kuzatgan, bilgan voqea va hodisalar haqida axborot beribgina qolmasdan, o'zgalardan eshitgan voqea-hodisalarni ham bayon qiladi. Ko'pincha so'zlovchi nutq jarayonida o'z flkrini dalillash uchun buyuk shaxslarning gaplarini aynan keltiradi. Yoki ma'lum shaxs xarakterini ochish uchun shu shaxs bayon qilgan gaplardan foydalanadi. Bunday gaplar o'zganing gapi sanaladi.

Ba'zan o'zganing gapi aynan keltirilsa, ba'zan u so'zlovchi tomonidan shaklan qayta tuzilib, o'zining gapi shaklida beriladi.
O'zganing gapidan ikki xil yo'l bilan foydalaniladi: 1) o'zganing gapi hech o'zgarishsiz nutqqa tayyor holda olib kiriladi; 2) o'zga gapning mazmuni saqlangan, ammo shakli o'zgartirilgan holda nutqqa olib kiriladi. Ularning birinchisi ko'chirma, ikkinchisi o'zlashtirma gap sanaladi.