Ҳукм. Хулоса чиқариш

Айлантириш (лот. – obversio) - шундай мантиқий усулки, бунда тасдиқ ҳукмларни инкорга, инкор ҳукмларни тасдиқка айлантириш йули билан хулоса чиқарилади. Масалан, Баъзи кишилар соғломлаштириш масканларига қатнайдилар. Демак, Баъзи кишилар соғломлаштириш масканларига қатнамайдилар.
Бунда тасдиқ ҳукмлар умумий инкорга, умумий инкор умумий тасдиқка айлантирилади. Бундай пайтда фақат чегаралаш йўли билангина тўғри хулосага келиш мумкин. Масалан, Ҳамма китобхонлар зиёли (тўғри). Демак, ҳеч бир зиёли – китобхон эмас (хато). Баъзи зиёлилар китобхон эмас (тўғри).
Қисман(жузъий) инкорни жузъий тасдиқка, жузъий тасдиқни жузъий инкорга айлантирганда тўғри хулоса чиқаверади. Бундан ташқари асослари мураккаб ҳукмлардан иборат бўлган ҳукмдан бевосита хулоса чиқариш мумкин: Агар нефтни қазиб олиш тугатилса, нефть хом-ашёси бозори ҳам тугатилади. Нефть хом-ашёси бозори тугатилса, нефтни қазиб олиш тугатилади.
Унинг схемаси: Агар А бўлса, В бўлади. Демак, В бўлса, А бўлади. Бундан ташкари дедуктив хулоса чиқаришнинг предикатга қарама-қарши куйиш ва мантиқий квадрат бўйича хулоса чиқариш каби шакллари мавжуд.
2. Алмаштириш (лот.-conversio) – шундай мантиқий хулоса чиқариш усулики, унда хулоса берилган мулоҳазадаги субъект ва предикатнинг ўрнини алмаштириш орқали келтириб чиқарилади.
Алмаштиришда берилган мулоҳазадаги терминлар ҳажми эътиборга олиниши шарт. Агар берилган мулоҳазадаги терминлар ҳажмига эътибор берилмаса, хулоса нотўғри бўлиши мумкин: Масалан,
Ҳамма инсонлар тирик мавжудотлардир
Ҳамма тирик мавжудотлар инсонлардир
Хулоса хато, чунки берилган мулоҳазада Р - (тирик мавжудотлар) тўлиқ ҳажмда олинмаган, хулосада эса тўлиқ ҳажмда олинган. Юқоридаги асосдан «Баъзи тирик мавжудотлар инсонлардир» - деб чикарилган хулоса тўғри бўлади.
Бундан ташқари дедуктив хулоса чиқаришнинг предикатга қарама- қарши қўйиш ва мантиқий квадрат бўйича хулоса чиқариш каби шакллари мавжуд.


5. Маълумки, дедуктив хулоса чиқариш аслида силлогизм шаклида бўлади. Силлогизм қўшиб ҳисоблаш, деган маънони англатади. Бу терминдан мантиқда, одатда, дедуктив хулоса чиқаришнинг кўпроқ ишлатиладиган тури ҳисобланган оддий қатъий силлогизмни ифода қилиш учун фойдаланилади. Силлогизм хулоса чиқаришнинг шундай шаклики, унда ўзаро мантиқий боғланган икки қатъий мулоҳазадан учинчи – янги қатъий мулоҳаза зарурий тарзда келиб чиқади. Бунда дастлабки мулоҳазалардан бири албатта ё умумий тасдиқ ёки умумий инкор мулоҳаза бўлади. Ҳосил қилинган янги мулоҳаза дастлабки мулоҳазалардан умумийроқ бўлмайди. Шунга кўра силлогизмни умумийликка асосланган хулоса чиқариш, деб атаса бўлади. Масалан, қуйидаги мулоҳазалар берилган бўлсин:
Хеч бир хасис сахий эмас. Баъзи бойлap хасисдир.
Бу мулоҳазалардан зарурий равишда - «Баъзи бойлар сахий эмас», деган учинчи мулоҳаза келиб чиқади. Силлогизмнинг таркиби оддий қатъий мулоҳазалардан ташкил топгани учун у оддий қатъий силлогизм дейилади.