Қуёш хақида умумии маълумотлар, қуёш нури спектри унинг космосда ва ер юзидаги тақсимоти

---

Қуёш хақида умумии маълумотлар, қуёш нури спектри унинг космосда 
ва ер юзидаги тақсимоти 
РЕЖА 
1.Қуёшни хаётдаги роли 
2.Қуёшни тузилиши
3.Куёш спектри 
Қуёш
— Ер сайёрасида инсоният мавжуд бўлганидан буён қуёш 
энергиясидан фойдаланиб келади. Мана 5000 йилдирки, одамлар Қуёшга 
ернинг асосий энергия манбаси, ёруғлик, иссиқлик, озиқ-овқат ва ҳаёт асоси 
деб қарайди.
Ҳозирги замон технологиялари қуёш энергиясидан электр ва иссиқлик 
энергияси ишлаб чиқаришга имкон беради. Олинган маълумотларга кўра, 
2003 йилда дунё бўйича энг йирик қуёш коллекторларининг умумий майдони 
АҚШда 10 миллион квадратга, Японияда 8,0 миллион квадратга етган. 
Европа мамлакатларида ҳам бу борада намунали ишлар олиб борилмоқда. 
Биламизки, Қуёш — энг яқин юлдуз, усиз бизнинг сайёрамизда ҳаёт 
бўлиши мумкин эмас. Кишилар ўзининг кундалик ҳаётида қуёш 
энергиясидан у ёки бу усул билан бу ҳақида ўйлаб ҳам ўтирмай, 
фойдаланадилар. Масалан, ҳовлига кир ёйсак — биз қуёшдан келаётган 
иссиқлик энергиясини ишлатамиз. 
Ўзбекистон қуёш энергиясидан фойдаланишда катта салоҳиятга эга. 
Мамлакатимизнинг иқлим шароитлари қуёш энергиясидан фойдаланиш учун 
жуда қулай. «Физика — қуёш» институти мутахассисларининг ҳисоб-
китобларига кўра, Ўзбекистон ҳудудига тушадиган қуёш энергиясининг 
миқдори, ўртача ҳисоб билан айтганда, мамлакатда бошқа манбалардан 
олинадиган энергиядан тўрт баробар кўп экан. Қуёш энергиясининг ялпи 
имкониятлари 51 млрд т.н.э., техник имконияти эса — 177 млн. т.н.э.га тенг. 
Экспертларнинг фикрига кўра, айнан қуёш энергиясидан фойдаланиш 
аҳолини электр энергияси билан таъминлаш, мамлакатнинг бир қатор узоқ 

---

ҳудудларини янада жадал ривожлантириш масалаларини тез ҳал қилишга 
имкон беради. 
 
Шу билан бирга, Ўзбекистон кристалли кремний олиш учун хом ашё 
захираларига ҳам эга. Унинг асосида бутун дунёда 90 фоиз фотоэлектрик 
модуллар ишлаб чиқарилади. Кремний конлари Жиззах ва Самарқанд 
вилоятларида мавжуд. Ушбу ресурс базаси қуёш энергетикаси соҳасида 
муҳим жамловчи маҳаллий ишлаб чиқаришни ташкил қилиш учун имкон 
яратади. 
Қуёш энергетикасини ривожлантириш истиқболи ҳақидаги масала 
Ўзбекистон учун янгилик эмас. Қуёш энергиясидан фойдаланиш бўйича илк 
тадқиқот ишлари 70-йилларда бошланган. Бир қатор ютуқларга қарамасдан, 
ўша замон технологиялари керакли самарадорликка эришишга имкон 
бермади. Электр энергияси ва энергия етказувчилар нархларининг пастлиги 
сабабли қуёш энергетикасига эҳтиёж сезилгани йўқ. 1991 йилдан сўнг 
энергетиканинг бу соҳасини ривожлантириш устуворлиги ҳақида бир қатор 
қонун, меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, ривожлантириш дастурлари ва бошқа 
расмий ҳужжатлар қабул қилинди. Лекин қуёш энергетикасини жорий этиш 
учун ресурс ва имкониятларни аниқлашга, ундан фойдаланишга ҳамда 
хусусий секторларни рағбатлантиришнинг маъмурий ва иқтисодий 
механизмларини яратишга етарли даражада эътибор қаратилмади. 
Ўзбекистон табиий газнинг йирик захираларига эга бўлганлиги учун 
энергия ресурсларига жиддий эҳтиёж йўқ. Шунингдек, мамлакат 
ривожланган энергетика инфратузилмасига эга, электр ва газ тармоқлари 
деярли барча аҳоли жойларига етказилган. Ҳамда аҳоли ва корхоналар 
ҳалигача паст нархлар бўйича энергия билан таъминланмоқда. Айнан 
энергиянинг паст нархи ҳукумат энергетика сиёсатининг асосий устувор 
вазифаларидан ҳисобланади. Лекин бу устувор вазифаларни адо этиш 
қимматга тушаяпти. Энергия ресурсларига дунё миқёсида нархлар ошаётган 
бир пайтда қуёш энергияси имкониятларидан фойдаланиш — бу энергияни 
истеъмол қилиш тузилмасининг самарадорлигини ошириши мумкин.

---

Қуёш (Oster.
☉
) бизнинг Галактикамизнинг юлдузларидан бири (сутли йўл) 
ва Қуёш тизимидаги ягона юлдуздир. Ушбу тизимдаги бошқа объектлар 
қуёш орбитаси: сайёралар ва уларнинг моонлари, митти сайёралар ва 
уларнинг моонлари, астероидлар, метеороидлар, кометалар ва космик chang. 
Спектрал таснифга кўра Қуёш Г2В типига (сариқ митти) мансуб. Қуёшнинг 
ўртача зичлиги 1,4 г / см3 (сувникидан 1,4 marta). Қуёшнинг еффектив сирт 
ҳарорати 5780 Kelvin[7]. Шунинг учун Қуёш деярли оқ порлайди, лекин 
сайёрамиз юзасида қуёшнинг тўғридан-тўғри нури ер атмосфераси 
томонидан спектрнинг қисқа тўлқинли қисмининг кучли тарқалиши ва 
ютилиши туфайли (осмон аниқ бўлса, осмондан кўк сочилган нур билан 
бирга, қуёш нури яна оқ ёруғлик беради) маълум сариқ рангга ега. 
Қуёш 
радиацияси 
ердаги 
ҳаётни 
қўллаб-қувватлайди 
(ёруғлик 
фотосинтезнинг дастлабки босқичлари учун зарур), иқлимни белгилайди. 
Қуёш водород (massa бўйича≈73% ва ҳажм бўйича ≈92%), гелий (massa 
бўйича≈25% ва ҳажм бўйича ≈7%) ва қуйи консентрацияли бошқа 
елементлардан иборат: темир, никел, кислород, азот, кремний, олтингугурт, 
магний, углерод, неон, калций ва хром[9]. Учун 1 million водород атомлари 
бор 98,000 helium атомлари, 851 кислород атомлари, 398 углерод атомлари, 
123 неон атомлари, 100 азот атомлари, 47 темир атомлари, 38 магний 
атомлари, 35 кремний атомлари, 16 олтингугурт атомлари, 4 арго атомлари, 3 
алюминий атомлари, 2 таркибида никел, натрий ва калсий атомлари, ва бир 
кичик сони бошқа елементлар. Қуёш массаси бутун Қуёш системаси умумий 
массасининг 99.866 % ни ташкил етади[7]. 
Қуёш спектрида ионлашган ва нейтрал металлар, шунингдек водород ва 
гелий чизиқлари мавжуд. Галактикамизда 100 ва 400 миллиард юлдуз 
орасида бор (сутли йўл) [10]. Шу билан бирга галактикамиздаги 
юлдузларнинг 85% И Қуёшдан кам ёруг ъ бўлган юлдузлардир (уларнинг 
аксарияти қизил миттилар). Асосий кетма-кетликнинг барча юлдузлари каби 

---

Қуёш ҳам ядро термоядровий йўли билан енергия ҳосил қилади. Қуёш 
ҳолатида енергиянинг катта қисми водороддан гелий синтези натижасида 
ҳосил бўлади. 
Қуёш ерга енг яқин юлдуздир. Қуёшнинг ердан ўртача узоқлиги-149.6 млн 
км [1] — тахминан астрономик бирликка тенг бўлиб, ой билан бўлгани каби 
ердан кузатилганда кўринма бурчак диаметри-ярим градусдан зиёд (31-32 
минут). Қуёш сутли йўл марказидан тахминан 26,000 ёруғлик йили масофада 
жойлашган ва унинг атрофида айланиб, 225-250 million йил ичида бир 
инқилоб ясайди [11]. Қуёшнинг orbital тезлиги 217 км / с, шунинг учун 
тахминан 1400 йилда бир ёруғлик йили, 8 кунда еса бир астрономик бирлик 
ўтади[12]. 
Ҳозирги вақтда Қуёш Галактикамизнинг Orion қўлтиғининг ички чеккасида, 
Персей қўлтиғи билан ёй қўлтиғи орасида, маҳаллий юлдузлараро булут деб 
аталувчи — юқори зичликдаги майдон, ўз навбатида, қуйи зичликдаги 
маҳаллий қабариқ — тарқоқ юқори ҳароратли юлдузлараро газ зонаси 
жойлашган. Ҳозирда маълум бўлган 50 ёруғлик йили ичида 17 енг яқин 
юлдуз системасига мансуб юлдузлардан Қуёш тўртинчи-енг ёрқин юлдуздир 
(унинг абсолют катталиги +4.83 м). 
Қуёш юлдуз аҳолисининг биринчи турига мансуб. Қуёш тизими келиб 
чиқишининг енг кенг тарқалган назарияларидан бири унинг шаклланишига 
бир ёки бир неча суперноваларнинг портлашлари сабаб бўлганини кўрсатади 
[13]. Ушбу тахмин, хусусан, Қуёш тизимининг моддасида олтин ва ураннинг 
ғайритабиий катта қисми мавжуд бўлиб, бу портлаш оқибатида ендотермик 
реакциялар ёки елементларнинг ядро трансформацияси натижасида 
нейтронларни ютиши орқали катта иккинчи авлод юлдузи. 
Қуёш радиацияси ердаги асосий енергия манбаи ҳисобланади. Унинг кучи 
қуёш доимийси-қуёш нурларига перпендикуляр бўлган ва қуёшдан бир 
астрономик бирлик масофада (яъни ер орбитасида) ер атмосферасидан 

---

ташқарида жойлашган бирлик майдонидан ўтувчи нурланиш кучи билан 
характерланади. Бу доимий тахминан 1.37 квт / м2. 
Ер атмосферасидан ўтиб, қуёш радиацияси енергия бўйича 370 Вт / м2 га 
яқин йўқотади ва ер юзасига фақат 1000 Вт / м2 (очиқ ҳавода ва Қуёш ўз 
Зенитида бўлганда) етади. Бу енергиядан турли табиий ва сунъий 
жараёнларда фойдаланиш мумкин. Демак, ўсимликлар фотосинтез орқали 
фойдаланиб, кислород чиқариш билан органик бирикмаларни синтезлайди. 
Қуёш нурлари билан тўғридан-тўғри иситиш ёки қуёш ҳужайралари 
томонидан енергия конвертация қилиш електр енергияси ишлаб чиқариш 
(қуёш електр станциялари томонидан) ёки бошқа фойдали ишларни бажариш 
учун ишлатилиши мумкин. Узоқ ўтмишда фотосинтез нефт ва бошқа қазилма 
ёқилғиларда сақланган енергия ҳам ишлаб чиқарган. 
Қуёшдан ултрабинафша нурланиш уни сув ва турли объектларни 
дезинфекция қилиш учун фойдаланиш имконини беради антисептик 
хусусиятларга ега. Бундан ташқари, қуёш ёниши сабаб ва бундай организмда 
vitamin Д ишлаб чиқаришни рағбатлантириш каби бошқа биологик таъсир 
кўрсатади. Қуёш спектрининг ултрабинафша қисмининг таъсири ер 
атмосферасидаги озон қатлами билан жуда заифлашади, шунинг учун ер 
юзасидаги ултрабинафша нурланишнинг интенсивлиги кенглик билан катта 
фарқ қилади. Қуёшнинг пешиндан юқори бўлган бурчаги биологик 
мослашувнинг кўплаб турларига таъсир қилади-масалан, у дунёнинг турли 
минтақаларида инсон терисининг рангига таъсир қилади[14]. 
Ердан кузатилган осмон сфераси бўйлаб Қуёшнинг йўли бир йил давомида 
ўзгаради. Йил давомида маълум вақтда осмонда қуёш егаллаган нуқта билан 
тасвирланган йўл аналемма деб аталади ва Шимолий-Жанубий ўқи бўйлаб 
чўзилган 8 сонининг шаклига ега. Қуёшнинг осмонда кўринма ҳолатида енг 
сезиларли ўзгариш унинг Шимолий-Жанубий йўналиши бўйлаб 47 ° 
амплитудали тебранишидир (еклиптика текислигининг осмон екватори 

---

текислигига оғиши оқибатида 23.5°га тенг). Бу ўзгаришнинг Шарқий-Ғарбий 
ўқ бўйлаб йўналган ва периҳелионга яқинлашган сари ер orbital ҳаракати 
тезлигининг ортиши ва афелийга яқинлашган сари камайиши оқибатида 
бошқа таркибий қисми ҳам мавжуд. Бу ҳаракатларнинг биринчиси (Шимол 
— Жануб) фаслларнинг ўзгаришига сабаб бўлади. 
Ер июл ойининг бошларида афелион нуқтасидан ўтиб, Қуёшдан 152 млн км 
масофада, перихелион нуқтаси орқали еса — январ ойининг бошларида 
узоқлашади ва 147 млн км масофада қуёшга яқинлашади [15]. Қуёшнинг 
кўринма диаметри бу икки сана орасида 3% га ўзгаради[16]. Масофа фарқи 5 
млн. км атрофида бўлгани учун ер афелияда 7% га кам иссиқлик олади. 
Шундай қилиб, Шимолий яримшарда қиш Жанубий яримшарда нисбатан бир 
оз илиқроқ бўлади, ва ёз бироз салқин бўлади. 
Қуёш магнит фаол юлдуздир. У кучли магнит майдонга ега бўлиб, унинг 
интенсивлиги вақт ўтиши билан ўзгаради ва қуёш максимуми давомида 
тахминан ҳар 11 йилда йўналишни ўзгартиради. Қуёш магнит майдонидаги 
тафовутлар турли таъсирларга сабаб бўлиб, уларнинг жамланмаси қуёш 
активлиги деб аталади ва қуёш ботиши, қуёш чарақлаши, қуёш шамолининг 
ўзгариши ва шу каби ҳодисаларни ўз ичига олади. ер юзида юқори ва ўрта 
кенгликларда ауроралар ва геомагнит бўронларга сабаб бўлади, бу алоқа 
иншоотлари, електр узатиш иншоотлари фаолиятига салбий таъсир 
кўрсатади, шунингдек тирик организмларга салбий таъсир кўрсатади (магнит 
бўронларига сезгир одамларда бош оғриғи ва соғлиги ёмон бўлишига сабаб 
бўлади)[17][18]. Қуёш системасининг шаклланиши ва ривожланишида қуёш 
активлиги катта рол ўйнаган деб тахмин қилинади. У ер атмосферасининг 
тузилишига ҳам таъсир кўрсатади. 
Назорат саволлари 
1.
Қуёшни жойлашишини тушинтидай 

---

2.
Қуёш ўлчамини ерга солиштиринг. 
3.
Қуёш тузилиши қандай 
4.
Қуёш спектрини тушинтиринг.