Ўзбекистон Республикаси
Олий ва ўрта
махсус таълим вазирлиги
Мирзо Улуғбек номидаги
Ўзбекистон Миллий университети
А.Солиев
Ҳудудий мажмуаларнинг назарий асослари
(Ўқув қўлланма)
Тошкент-2007
2
Ўқув қўлланмада турли тармоқ ва соҳалар-саноат, қишлоқ хўжалиги,
транспорт, аҳоли ва аҳолига хизмат кўрсатиш корхона ёки муассасаларини
жойлаштиришда вужудга келган (келаётган) ҳудудий мажмуалар тўғрисида
сўз юритилади. Шунингдек, унда ҳудудий мажмуалар ҳақида
хорижий
олимларнинг назарий қарашлари, ушбу мажмуаларнинг иқтисодий,
ижтимоий, сиёсий ва экологик муаммолари бўйича ҳам қисман фикрлар баён
қилинган.
Sўлланма
университетларнинг
география
ва
иқтисодиёт
йўналишларидаги бакалавр, магистр ва аспирантларга мўлжалланган.
Масъул муҳаррир:
г.ф.н., доцент Маҳамадалиев Р.Й.
Тақризчилар:
и.ф.д, проф. Аҳмедов Э.А.
г.ф.н., доц. Маллабоев Т.Н.
Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Ўқув
методик кенгаши томонидан нашрга тавсия этилган.
3
Сўз боши
География, шу жумладан иқтисодий ва ижтимоий географиянинг
қатор таянч тушунча ва иборалари борки, улар ушбу фаннинг мазмун ва
моҳиятини
акс эттиради, унинг тарихи, таърифи ва тақдирини тавсифлаб
беради. Шундай тушунчалардан бири ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуалари
ҳисобланади.
Агар иқтисодий географиянинг асосий (фундаментал)
тушунчаси
ҳудудий меҳнат тақсимоти бу фаннинг «географийлигини» изоҳлаб берса,
ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуалари унинг «иқтисодий» жиҳатини
таъминлайди. Шу боис бу тушунчалар ўзаро боғлиқ ва бир-бирини
тўлдиради.
Дарҳақиқат, ҳудудий (географик) меҳнат тақсимоти жараёнида
ижтимоий-иқисодий соҳалар, жойларнинг табиий шароити, ўрни, қазилма
бойликлари, аҳолиси ва меҳнат ресурслари каби омиллардан келиб чиққан
ҳолда, ҳудуд бўйлаб тарқалади, «тақсимланади». Улар шу жойнинг
ихтисослашган
тармоқлари
сифатида
ўзидан
каттароқ
(кенгроқ)
геоиқтисодий тизимда ўрнини белгилаб беради. Айни вақтда
бир жойнинг
(шаҳар, туман, мамлакат ва ҳ.к.) ўзида ҳудудий меҳнат тақсимоти
натижасида қатор, бир-бири билан боғлиқ ёки боғлиқ бўлмаган тармоқлар
мужассамланади ва ўзига хос ҳудудий мажмуалар вужудга келади. Демак,
ҳудудий меҳнат тақсимотида тармоқ ва соҳалар дифференциялашади,
турланади ва тарқалади, ҳудудий мажмуаларда эса улар ўзаро интеграция
жараёнига кириб, геоиқтисодий маконни шакллантиришади.
Ҳудудий мажмуалар нафақат ишлаб чиқаришда (ҳудудий ишлаб
чиқариш мажмуалари), балки умуман ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида
ҳам мавжуд. +олаверса, бутун борлиқ каттаю-кичик мажмуалардан иборат.
Масалан, саноат,
агросаноат, транспорт тугунларидан ташқари аҳолига
таълим, тиббий, маиший хизмат кўрсатишда, шунингдек, ҳудудий туристик
ёки рекреация мажмуалари шаклларида ҳам бўлади. Бинобарин, ушбу
4
қўлланманинг
муаллифи, ўзининг илмий-педагогик тажрибасидан келиб
чиқиб, университетлар ўқув режасидаги «Ҳудудий ишлаб чиқариш
мажмуаларининг назарий асослари» курсини «Ҳудудий мажмуаларнинг
назарий асослари»-га айлантиришни лозим топди.
+олаверса, ҳудудий мажмуалар умуман география фанига тегишли.
Чунки бундай ҳудудий бирикмалар табиий географияда ҳам жуда кўп
учрайди. Улар жумласига ландшафт, биогеоценоз ва бошқа ҳудудий табиий
мажмуа (комплекс) ларни киритиш мумкин.
Мазкур ўқув қўлланмада сўз асосан иқтисодий ва
ижтимоий
география соҳасидаги ҳудудий мажмулар тўғрисида боради. Унинг асосий
мақсади ушбу фандаги анъанавий комплекс (мажмуали) ёндошув эмас, балки
объектив борлиқдаги жамики ўзаро алоқадорликда ва бир жойда ўрнашган,
мужассамлашган, фаолият кўрсатаётган ҳудудий мажмуаларни ўрганишдан
иборатдир. Табиийки, бундай мураккаб ҳодиса ёки воқеликлар шунга
мувофиқ кенг қамровли, комплекс ва тизим-таркиб асосида ёндошувни
таҳлил ва тадқиқ қилишни талаб этади.
Ҳурматли талабалар! +ўлингиздаги китобчани чуқурроқ англаб олиш
учун Сизга биринчи босқич талабаларига мўлжалланган «Иқтисодий ва
ижтимоий география асослари» дарслигимизда баён
этилган мавзуларни
унутамаслигингизни сўраймиз ва ушбу фанни бошқа фанлар қаторида севиб
ўрганишингизда катта омад ва муваффақиятлар тилаймиз.
Муаллиф
