Udk: ziyodullayeva mahbuba

 
2.  Buyruq-istak  mayli. Ish-harakatni  bajarish-bajarmaslik  haqida  buyurish, 
istash, so‘rash, iltimos, maslahat,chaqiriq kabi ma’nolarni ifodalaydi. Buyruq-istak 
maylidagi  fe’l  xabar  maylidan  farqli  ravishda  maxsus  mayl  ko‘rsatkichlariga  ega 
bo‘lib, bu mayl quyidagicha tuslanadi: 
 
Birl i k 
K o‘ p l i k 
1- 
shaxs 
2 -haxs 
3- haxs 
yoz+ay, ishla+yin   
yoz (yoz+gin), 
ishla(ishla+gin) 
yoz+sin, 
ishla+sin 
yoz+aylik, ishla+ylik 
yoz+ing, 
ishla+ng, 
ishla+ngiz yoz+sin 
(lar), 
ishla+sin (lar) 
 
Birinchi  shaxs  birligi  -(a)y  va  -(a)yin  affiksi  yordamida  yasaladi: boray, 
so‘zlayin. Bu  shaxsda  so‘zlovchining  harakatni  bajarish  istagi,  harakatga  bo‘lgan 
rag‘bati ifodalanadi: Mana bu kitoblarni o‘quvchilarga yetkazay. 
 
So‘zlovchining  o‘ziga  o‘zi  buyruq  berishi  mantiqqa  to‘g‘ri  kelmay-di, 
shuning uchun birinchi shaxs sof buyruq ma’nosida ishlatilmaydi.  
 
Xususan,  o‘zgaga  bo‘lgan  murojaatda  istak  bilan  birga  iltimos  ham 
ifodalanadi: Siz  bilan  boray. Xuddi  shuningdek  ba`zi  hollarda  buyruq,  do‘q  ham 
ifodalanishi mumkin:  
Bu qilig‘ingni ikkinchi ko‘rmay! 
 
Birinchi  shaxs  ko‘plik  faqat  istakni  emas,  harakatga  da’vat,  iltimos  kabi 
ma’nolarni  ham  ifodalaydi.  Chunki  bu  shakl  so‘zlovchidan  tashqari  u  bilan  birga 
bo‘lgan shaxslarni ham o‘z ichiga oladi:  

---

 
Bir yoqadan bosh chiqaraylik.  
 
Keling, mana shu ona-yer oldida so‘z beraylik. (P.Qodirov) 
 
Qat’iy buyruq ma’nosi ikkinchi shaxs vositasida ifodalanadi. Chunki bunda 
nutq  qaratilgan  shaxsning  o‘zi  qatnashadi: Salim  qoraga  ayting,  fermada  hisob-
kitobni to‘g‘rilab qo‘ysin. (H. F.) 
 
Bu  shaklda  sof  buyruq  bilan  birga  do‘q  qilish,  iltimos,  hatto  yalinish  kabi 
munosabatlar ham ifodalanishi mumkin:  
 
Yo‘qol, dedim!  
 
Ko‘zimga ko‘rinma!(do‘q).  
 
Stol ustiga qo‘ya qol (iltimos).  
 
Yo rabbiy, ilmimni ziyoda qilg‘il (o‘tinch). 
 
Ikkiichi  shaxsning –gin\\  -gil affiksi  bilan  yasaluvchi  shaklida  esa  buyruq 
ma’nosi kuchsizlanadi. Bu shakl ko‘proq iltimos yoki oddiy undash, da’vat uchun 
qo‘llanadi: 
 
Boshingga qilich kelsa ham to‘g‘risini gapirgin.  
 
Otangga  bo‘lmagil arzanda  bandi,  Bandidan  chiqib  bo‘l  hunar  farzandi.  ( 
A.Jomiy) 
Uchinchi  shaxsda  harakatga  undash,  buyruq  ma’nolari  ikkinchi  shaxs  orqali 
bo‘ladi: 
 
Odamlar bilan yaxshi tanishsin, keyin menga uchrasin. (H. F.) 
 
Uchinchi shaxsning sof buyruq uchun qo‘llanishi, asosan, majhul nisbatdagi 
fe’llarda uchraydi:  
 
Tuyaning dumiga bog‘lab sazoyi qilinsin. (As.Muxtor.)  
 
Shuningdek,  3-shaxs  istak,  iltimos  kabi  ma’nolarni  ifodalash  uchun  ham 
qo‘llanadi:  
 
Farzandlarimiz murod-maqsadlariga yetishsin, qo‘sha qarishsin. 
 
Buyruq-istak  maylining  birinchi  va  uchinchi  shaxs  so‘roq,  taxmin,  o‘ylash 
kabi ma’nolarni ifodalovchi vositalar bilan qo‘llana oladi. Ikkinchi shaxs shakli esa 
bunday  xususiyatga ega  emas.  Bunga bu  shaxs  shakllarining ma’no  xususiyatlari 
sabab bo‘ladi.  

---

 
Masalan, ertaga  kelaymi,  ertaga  kelsinmi,  ertaga  kelaymikin,  ertaga 
kelsinmikin kabi qo‘llanish ko‘p uchraydi. 
 
Buyruq-istak  maylining  bo‘lishsiz  shakli  harakatning  bajarilish  ehtimoli 
borligi, unga ogohlantirish kabi ma’nolarda ham qo‘llanadi:  
 
Otlariga ishonib biror falokatga yo‘liqishmasin, tag‘in. 
 
Yordamchi  fe’llardan  faqat edi to‘liqsiz  fe’li  buyruq-istak  mayli-dagi 
fe’llarning  ikkinchi  va  uchinchi  shaxs  shakli  bilan  qo‘llana  oladi: borgin  edi, 
borsin edi kabi.  
 
Bunday qo‘llanish natijasida:  
 
1) buyruq-istak mayli shakliga xos ma’no butunlay yo‘qoladi: bor —borgin 
edi, aytma — aytmagin edi;  
 
2)  buyruq  —  istak  maylida  harakatning  bajarilishi  mantiqan  kelasi 
zamonga, edi to‘liqsiz  fe’li  bilan  qo‘llanganda  esa  o‘tgan  zamonga  oid 
bo‘ladi: kelsin —kelsin edi;  
 
3)  buyruq-istak  shakli edi to‘liqsiz  fe’li  bilan  yoki  usiz  qo‘llanganda  ham 
istak ma’nosi ifodalanadi.