Uchun qulay investitsiya muhitining yaratilgani asosiy omil bo’lib kelmoqda

 1.1-jadval.

Xorijiy investitsiyalarning chegaraviy qiymatlari

CHegaraviy darajasi

Indikator

nomi

KO1

KO2

KO3

K1

K2

K3

Xorijiy

investitsiyalar

hajmining

YaIM

hajmiga

nisbati, %

25

21

17

13

8

3

Agar ushbu tasnifiy indikatorlar bo’yicha O’zbekistonga jalb qilinib

kelinayotgan xorijiy investitsiyalar chegaraviy qiymatlarini tahlil qiladigan

bo’lsak, 2002-2012 yillar davomida xorijiy investitsiyalarning chegaraviy

qiymatlari 4,1 foizdan 5,0 foizga yoki qariyb 22 foizga ko’tarilgan. Lekin, shunday

bo’lsada, o’tgan 10 yillik oraliqda, chegaraviy qiymat ko’rsatkichi notekis

rivojlanib kelgan. Xususan, 2008 yilda 7,4 foizga, 2010 yilda esa 7,0 foizga

yetgani holda, 2010-2012 yillar oralig’ida 29 foizga pasaygan (2-ilova).

Bunday notekis dinamik xususiyatni shubhasiz, 2008 yildagi jahon

moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida yuzaga kelgan jahon kapital bozoridagi

o’ziga xos faollikning keskin pasayishi, asosiy investitsiya resurslarini eksport

qiluvchi rivojlangan mamlakatlar hamda xalqaro moliya muassasalarining kapital

yo’naltirish bilan siyosatidagi tub o’zgarishlar bilan izohlash mumkin.

Mazkur diagramma ma’lumotlaridan ko’rinadiki, o’tgan 10 yil davomida

O’zbekiston Respublikasida xorijiy investitsiyalarning chegaraviy darajasi K2ga

to’g’ri keladi. K2 inqirozli holatning tahlikali bosqichi bo’lib, albatta uning oldini

olish zarur hisoblanadi.

4

 V.I.Yarochkin. Sekyuritologiya – nauka o bezopasnosti jiznedeyatelnosti. M.: «Os-89» 2000., s-67

---

Ayni paytda, mamlakatimizda erishilib kelinayotgan yuqori iqtisodiy o’sish,

bank va bankdan tashqari kredit institutlari kapitallashuv darajasining oshishi,

aholi jamg’armalari hamda korxona o’z mablag’larining yalpi investitsiya

hajmidagi ulushining o’sishi xorijiy investitsiyalar oqimidagi oqsoqlikning o’rnini

to’la qoplay oldi. CHunonchi, Respublikada amalga oshirilib kelinayotgan

iqtisodiy islohotlar natijalari ko’ra, “2012 yilda iqtisodiyotimizga 11,7 milliard 700

million dollar miqdorida ichki va xorijiy investitsiyalar jalb etildi yoki bu boradagi

ko’rsatkich 2011 yilga nisbatan 14 foizga o’sdi. Jami investitsiyalarning 22 foizdan

yoki 2 milliard 500 million dollardan ortig’ini xorijiy investitsiyalar tashkil etdi,

ularning 79 foizdan ko’prog’i to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalardir.

E’tiborga sazovor tomoni shuki, jami investitsiyalarning qariyb 74 foizi

ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va yangilashga qaratilgan dastur va

loyihalarni amalga oshirishga yo’naltirildi”

5

.

2012 moliya yili davomida jami ichki va tashqi xorijiy investitsiyalar

hisobidan texnik va texnologik qayta jihozlash uchun yo’naltiriladigan

investitsiyalar hajmi 8 milliard 650 million dollardan oshgani yoki 2012 yildagi

barcha kapital qo’yilmalarning 74 foizini tashkil etgani printsipial muhim

ahamiyatga egadir.

Lekin, mamlakatga keltirilayotgan zamonaviy texnologiyalar mutloq asosiy

qismining xorijdan keltirilishini hamda milliy ichki investitsiya resurslarining

xorijiy texnologiyalarga yo’naltirilishi qo’shimcha valyuta zahiralari sarfini taqozo

etishini inobatga oladigan bo’lsak, xorijiy investitsiyalar chegaraviy qiymatining

pasayishini mutloq ijobiy baholash maqsadga muvofiq emas.

SHuningdek, milliy iqtisodiyotning alohida tarmoqlari bo’yicha xorijiy

investitsiyalarning chegaraviy qiymatlari aniqlanganda ahamiyatga molik bo’lgan

muammolar borligi aniqlandi.

5

“Bosh maqsadimiz– keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari

hamda2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar

Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. 18.01.2013 y

---

Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, 2009 yil mamlakat YaIM

tarmoqlararo taqsimlanganda neft-gaz tarmog’iga 3851,9 mln. AQSH dollar,

telekommunikatsiyaga 1216,7 mln. AQSH dollar, moliya sektoriga 1364,8 mln.

AQSH dollar, transportga 9722,1 mln. AQSH dollar, yengil sanoatga 2184,9 mln.

AQSH dollar, energetikaga 1592,3 mln. AQSH dollar, kommunal xo’jalikga

2233,1 mln. AQSH dollar, kimyo sanoatiga 850,1 mln. AQSH dollar va

mashinasozlikga 2911,4 mln. AQSH dollar to’g’ri kelgan.

O’z o’rnida, O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiya

va savdo vazirligi ma’lumotlariga ko’ra, 2009 yili jalb qilingan xorijiy

investitsiyalarning neft-gaz tarmog’iga 1959,4 mln. AQSH dollar,

telekommunikatsiyaga 382,4 mln. AQSH dollar, moliya sektoriga 121,4 mln.

AQSH dollar, transportga 72,1 mln. AQSH dollar, yengil sanoatga 65 mln. AQSH

dollar, energetikaga 58,8 mln. AQSH dollar, kommunal xo’jalikga 57,6 mln.

AQSH dollar, kimyo sanoatiga 10,9 mln. AQSH dollar va mashinasozlikga 3,8

mln. AQSH dollar to’g’ri kelgan.

Indikativ yondashuv yordamida neftgaz tarmog’iga jalb qilingan xorijiy

investitsiyalar nisbati solishtirilganda ushbu ko’rsatkich 50,9 foizni,

telekommunikatsiyalar sohasida 31,4 foizni, moliya sektorida 8,9 foizni,

transportda 0,8 foizni, yengil sanoatda 3,0 foizni, energetika majmuasida 3,7

foizni, kommunal xo’jalikda 2,6 foizni, kimyo sanoatida 1,3 foizni hamda

mashinasozlikda 0,3 foizni tashkil qilgan.

Ushbu ko’rsatkichlardan kelib chiqib, milliy iqtisodiyotning faqat neftgaz va

moliya sektoriga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish hajmi ijobiy ko’rinish kasb

etadi. Qolgan tarmoqlarga investitsiyalarni jalb qilish hajmi esa juda past darajada

bo’lib, ushbu tarmoqlarga xorijiy investitsiyalarni minimal darajada jalb qilinishiga

erishilmasa, tarmoqlarda oqsash hamda iqtisodiy pasayish kuzatalishini ko’rish

mumkin bo’ladi.

SHu o’rinda, 2008-2010 yillar mobaynida milliy iqtisodiyotga jalb qilingan

xorijiy investitsiyalar hajmini oshishi hamda tahlikali holatning birmuncha

yaxshilanganligiga qaramasdan, salbiy holat saqlanib qolmoqda.

---

Bundan tashqari, milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalar jalb qilish

bo’yicha investitsiya dasturlarining bajarilish holatining tahlili natijasida ayrim

muammolar mavjudligi ma’lum bo’lmoqda.

2009 yil yakuniga ko’ra, xorijiy investitsiyalar ishtirokida tashkil qilingan

4443 ta korxonadan faqat 4124 tasi yoki 92,8 foizi faoliyat yuritayotganligi

ma’lum bo’lib, qolgan 319 ta korxonalar ayrim muammolarga ko’ra o’z faoliyatini

to’xtatganligi aniqlangan. Xususan, faoliyat ko’rsatmayotgan xorijiy investitsiyalar

ishtirokidagi korxonalarning 209 tasi – Toshkent shahriga; 16 tasi – Toshkent

viloyatiga; 10 tasi – Samarqand viloyatiga; 7 tasi – Andijon viloyatiga; 8 tasi –

Farg’ona viloyatiga; 16 tasi – Surxondaryo viloyatiga; 5 tasi – Buxoro viloyatiga; 6

tasi – Namangan viloyatiga; 4 tasi – Jizzax viloyatiga; 1 tasi – Navoiy viloyatiga;

13 tasi – Qashqadaryo viloyatiga; 7 tasi – Qoraqalpog’iston Respublikasiga; 13 tasi

– Sirdaryo viloyatiga; 4 tasi – Xorazm viloyatiga to’g’ri keladi.

Yuqoridagi ma’lumotlardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, faoliyat

yuritmayotgan xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning 65,4% Toshkent

shahriga to’g’ri keladi. Lekin shunga qaramasdan, 2009 yildagi xorijiy

investitsiyalar jalb etish dasturi asosida ishga tushirilgan korxonalarning 80,4%

Toshkent shahri hissasiga to’g’ri kelgan.

Biroq 2009 yilning o’zida boshqa hududlarda joylashgan hamda xorijiy

investitsiyalarni jalb qilishga talab sezgan 45 ta korxonalar mavjud bo’lib, ularning

20 tasi – Andijon viloyatida, 17 tasi – Buxoro viloyatida; 4 tasi – Qoraqalpog’iston

Respublikasida; 3 tasi – Navoiy viloyatida; 1 tasi – Jizzax viloyatida joylashgan.

Agar korxonalarni hududlarda tashkil qilinishi to’g’ri amalga oshirilsa va

mavjud muammolar bartaraf qilinmasa, faoliyat yuritmaydigan xorijiy

investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning soni yanada oshishi mumkin bo’ladi.

Tahlil natijasida, ushbu korxonalar o’z faoliyatini amalga oshirmayotganligi

quyidagi muammolar bilan bevosita bog’liqligi aniqlandi:

ü xom-ashyo sotib olishga aylanma mablag’larning yetishmasligi;

ü qishloq xo’jalik maxsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarda xom ashyoning

yetishmasligi (pomidor, o’rik va b.);

---

ü infratuzilmaga oid muammolar, jumladan korxonalarning elektr energiya, tabiiy

gaz, suv va yoqilg’i-moy maxsulotlari bilan ta’minlashda uzulishlar;

ü texnologiya va asbob-uskunalarning eskirganligi, ishlab chiqarilgan

maxsulotning xalqaro standartlarga javob bermasligi va raqobatbardosh

emasligi;

ü korxonalarda marketing xizmatining to’g’ri tashkil qilinmaganligi, tovar ishlab

chiqaruvchilarning chet el bozorlari, ishlab chiqaruvchilari va xaridorlari

to’g’risidagi ma’lumotlar bilan ta’minlanmaganligi, korxonalarda marketing

bilan shug’ullanuvchi xodimlar bilimining yetarli darajada emasligi.

SHuningdek, tahlil davomida hududlarga xorijiy investitsiyalarning kirib

kelishiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi muammolar ham mavjuddir:

v investitsiya infratuzilmasining yetarli darajada rivojlanmaganligi;

v tadbirkorlarning biznes-ko’nikmalari, shu jumladan investitsiya loyihalari bilan

ishlash tajribasi va huquqiy bilimlari yetarli darajada emasligi;

v investorlar uchun yaratilgan imtiyoz va afzalliklardan foydalanishdagi to’siqlar;

v soliq, bojxona, bank sohalarida, shuningdek investorlarga yer ajratish bilan

bog’liq muammo va to’siqlar;

v Mahalliy hokimliklar tomonidan u yoki bu masalalarni hal etishga oid

qarorlarni tezkorlik bilan qabul qilinmasligi, byurokratik to’siqlarning mavjudligi;

v investitsiya takliflari va loyiha texnik-iqtisodiy asoslarining belgilangan

talablarga javob bermasligi;

v loyiha tashabbuskorlarining moliyaviy-iqtisodiy ahvolining nochorligi;

v mahalliy hokimliklarning xorijiy investorlarni hudud to’g’risida batafsil

ma’lumotlar bilan ta’minlashda faol ishtirok etmayotganligi.