Uchinchi renessans: ilm-fan va ta’lim taraqqiyoti istiqbollari

“Uchinchi renessans: ilm-fan va 
ta’lim taraqqiyoti istiqbollari”
 
 
ISSN 2181-1784 
385 
w
www.oriens.uz
2021
 January
 
axloq va didaktika masalalarini ishlab chiqish ustida ko’p ishladilar. Bu erda nafaqat 
axloqiy, balki ma’lum darajada falsafiy va ijtimoiy qarashlarni ko’rish mumkin. 
Bu borada o’z zamondoshlari orasida yuqori obro’ga ega bo’lgan 
Afg’onistonning tub aholisidan bo’lgan S.Z. Afg’oniyning ijodi alohida o’rin tutadi. 
Shuning uchun Afg’onistondagi ijtimoiy-axloqiy fikrning milliy xususiyatlari 
masalasini ko’rib chiqishda uning ijtimoiy-iqtisodiy doktrinasining yana bir qator 
jihatlarini e’tiborga olish kerak, ularsiz biz o’rganayotgan davr Afg’onistonining 
ilg’or mutafakkirlari axloqiy qarashlariga to’g’ri baho berish mumkin emas. S.J. 
Afg’oniyning estetik va diniy qarashlari bir-biriga chambarchas bog’liq va biroz 
noaniq. Uning jurnalistik ishini tushunayotganda, asosiy narsani - insonning ichki 
dunyosini bilishga e’tiborini ta’kidlash kerak. Bu, masalan, G’arb va Sharq 
o’rtasidagi munosabatlar masalalarida donishmand idealining birinchi o’ringa 
qo’yilishida namoyon bo’ladi, chunki bu Afg’oniyning fikriga ko’ra insonning ijodiy 
ma’naviy faoliyati butun insoniyat madaniy hayotining gullab-yashnashi uchun asos 
va shartdir. S.J. Afg’oniy musulmon ulamolari bilan bo’lgan turli xil diniy 
tortishuvlarda Yevropa davlatlarining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi ilm-fanning 
erkin rivojlanishi, uning ilohiyotshunoslikdan mustaqilligi, tabiat va jamiyatni erkin 
o’rganish natijasida ma’lum bir ta’lim tizimiga va axloqiy shaxsiy munosabat. 
“Bizning ulamolarimizdagi eng g’alati narsa bu ularning ilm-fanni ikki qismga 
bo’linishi: musulmon va Yevropa. Shu sababli ular “Yevropa” fanining foydali 
tomonlarini o’rganishni taqiqlashadi. Ular ilm-fan yagona millat bilan hech qanday 
aloqasi bo’lmagan olijanob hodisa ekanligini, uni o’zidan boshqa narsa 
belgilamasligini tushunmaydi. Biz bilgan hamma narsani ilm orqali bilamiz; har bir 
taniqli millat faqat ilm-fan yordamida targ’ib qilinadi.”
27
S.J. Afg’oniy, aslida, siyosatchi va jurnalist bo’lgan, o’z maqolalarida va 
xatlarida ko’pincha musulmon Sharqining ijtimoiy hayotida ko’pchilikni xavotirga 
soladigan axloq, axloq, din haqidagi bayonotlarni uchratish mumkin. Islomni isloh 
27
Keddy Nikki. An Islamic Response to imperialism: Political and Religious Writing of Sayyid Jamalud - Din Al - 
Afgani. Los Angeles: UCLA. Press, 1968. P. 62. 

---