Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

loyqa oqiziqlarning o‘rtacha zichligi (

o‘rt
)
esa 
quyidagi ifoda bilan hisoblanadi


o‘rt

%
100
i
i
P



, 
(5.2) 
bu ifodada: 

i
- alohida olingan fraksiyalarning o‘rtacha zichligi, kg/m
3
. 
Tuproq-gruntlarning o‘rtacha zichligini aniqlash suv omborlarining 
loyqa oqiziqlar bilan to‘lish muddatlarini hisoblashda muhimdir. 
Tuproq-gruntlar va loyqa oqiziqlarning gidravlik xarakteristikalarini 
o‘rganishning muhimligini hisobga olib, ularni quyida alohida mavzuda 
yoritamiz. 
Tuproq-gruntlar va loyqa oqiziqlarning gidravlik ko‘rsatkichlari.
 
Tuproq-gruntlar va loyqa oqiziqlarning gidravlik ko‘rsatkichlari quyidagi 
kattaliklar orqali ifoadalandi: 
1. Gidravlik kattalik - 
г

. 
2. Ko‘chira olmaydigan tezlik va uning kritik (chegara) qiymati -
н

. 
3. Ko‘chira oladigan tezlik va uning kritik (chegara) qiymati - 
c

. 
Gidravlik kattalikni aniqlash ifodasini 1861- yilda Stoks o‘zi 
o‘tkazgan tajribalar natijasiga asoslangan holda taklif etgan. 
Laminar rejimli harakat uchun ifoda quyidagi ko‘rinishda yoziladi: 
,
6
г
r
F








(6.1) 
bu yerda: F - zarrachaning cho‘kishiga ko‘rsatiladigan qarshilik kuchi 
(Arximed kuchi); 

- absolyut yoki dinamik yopishqoqlik koeffitsiyenti; r - 
zarrachaning radiusi; 

- 3,14; 

g
- gidravlik kattalik, m/s. 
Tabiiy sharoitda zarrachalar shar shaklida emas, balki ko‘pchilik 
holatlarda ellipsoid shaklida bo‘ladi. Natijada, cho‘kish yuzasi nazariy 

---

201 
jihatdan sharga nisbatan 1,34 marta katta bo‘ladi. 
Yuqoridagi ifodada sharning radiusini ellipsiod o‘lcham ko‘rsatkichi 
– K orqali ifodalasak: 
K = 2 ∙ r 
bo‘ladi. Shu holatlarni hisobga olib, yuqoridagi (6.1) ifodani 
F = 6 ∙1,34 ∙ 

∙

∙ 
2
к
∙ 

g
yoki 
F = 4 ∙ 

∙ 

∙ 
к
∙ 

g
(6.2) 
deb yozish mumkin. 
Gidravlikadan ma’lumki, Arximed kuchi - F zarrachaning 
og‘irligiga teng bo‘ladi, ya’ni
,
6
)
(
3
1
к
g
F








(6.3) 
bu yerda: 

1
- zarracha moddasining zichligi; 

- suvning zichligi; g - erkin 
tushish tezlanishi. 
Yuqoridagi (6.2) va (6.3) ifodalardan: 
4 ∙ 

∙ 

∙ 
k
∙ 

g
q 
,
6
)
(
3
1
к
g











24
)
(
2
1
к
g
u




(6.4) 
ekanligi kelib chiqadi. Gidravlik kattalikning o‘lcham birligi m/s yoki sm/s 
da ifodalanadi. 
Demak, gidralik kattalik zarrachaning suyuqlik solingan idishdagi 
cho‘kish tezligini ifodalaydi. 
Ko‘chira olmaydigan tezlik shu kattalikning, ya’ni suv oqimi 
tezligining chegara qiymati bilan aniqlanadi. Agar 
нr
н



sharti 
bajarilsa, zarracha suv oqimi ta’sirida ko‘chadi. Aksincha, ya’ni 
нr
н



bo‘lganda esa, zarracha o‘zan tubida qoladi. Bu yerda 
нr

ko‘chiraolmaydigan tezlikning chegara qiymatini ifodalaydi. Uning 
qiymatlari birikkan va birikmagan gruntlarda turlicha bo‘ladi hamda 
quyidagi ifodalar bilan aniqlanadi: 
1)
V.N.Goncharov ifodasi: 
;
5
,
3
)
(
2
8
,
8
lg
1
5










к
g
к
h
н
(6.5) 
2) I.I.Levi ifodasi: 
;
12
lg
4
,
1
10
к
R
к
g
н





(6.6) 
3) G.I.Shamov ifodasi: 
6
1
3
1
7
,
3
h
к
н




;
(6.7) 

---

202 
4) M.A.Latishenkov ifodasi: 
.
6
,
1
2
,
0








к
h
к
g
н

(6.8)