Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

to‘la suv balansi
 
deb ataladi. Agar bir yoki bir 
necha muvozanat elementlarini o‘lchash imkoni bo‘lmasa va ular suv 
balansi tenglamasining qoldiq a’zosi sifatida aniqlansa, bunday muvozanat 
juz’iy
 
(taxminiy) 
suv balansi
 
deb ataladi. 
Ilmiy va amaliy maqsadlarda yetarli vaqt oralig‘i (bir yil yoki 
o‘rtacha ko‘p yil) uchun tuzilgan suv muvozanatlaridan foydalaniladi. 
Ixtiyoriy tanlangan, yuqoridan yer yuzasi bilan, yon tomonlardan 
uning sirti konturi bo‘ylab o‘tuvchi tik yuzalar bilan va pastdan suv 
o‘tkazmas tog‘ jinslari qatlami bilan chegaralangan hajm (havza) uchun 
suv balansi tenglamasining umumiy ko‘rinishini aniqlash muhim ilmiy va 
amaliy ahamiyatga ega. 
Yuqoridagi shartlarni bajaradigan havza uchun suv balansining 
kirim 
qismi
 
quyidagilardan iborat bo‘ladi: 
- ko‘rilayotgan hajm (havza) yuzasiga yoqqan atmosfera yog‘inlari 
(
X
); 
- havza yuzasida va tuproq­gruntlarda kondensatsiyalangan namlik 
miqdori (
E
1
); 
- havzaga yuza suv oqimi, jilg‘alar, soylar, daryolar ko‘rinishida 
kelib qo‘shilgan suv miqdori (
yuza
Y
1
); 
- yer osti oqimlari ko‘rinishida qo‘shilgan suv miqdori (
osti
yer
Y
1
). 

---

92 
Suv balansining 
chiqim qismi
 
quyidagi tashkil etuvchilardan iborat 
bo‘ladi: 
- ko‘rilayotgan hajm (havza) yuzasidan bo‘lgan bug‘lanish (
2
E
); 
- havzadan yuza suv oqimi, jilg‘alar, soylar, daryolar ko‘rinishida 
chiqib ketgan suv miqdori (
yuza
Y
2
); 
- havzadan yer osti oqimlari ko‘rinishida chiqib ketgan suv miqdori 
(
osti
yer
Y
2
). 
Muvozanatning kirim qismi chiqim qismidan ko‘p bo‘lsa, 
ko‘rilayotgan hajmda namlik zaxirasi orta boradi va aksincha, chiqim 
qismining kirim qismidan ko‘p bo‘lishi hajmdagi namlik zaxirasining 
kamayishiga sabab bo‘ladi. Shu tufayli tenglamaning kirim va chiqim 
qismlari orasidagi tenglikni hosil qilish uchun uning kirim qismiga 
1
U
ni, 
ya’ni vaqt oralig‘i boshida shu hajmdagi namlik zaxirasini hisobga oluvchi 
a’zoni va tenglamaning chiqim qismiga 
2
U
ni, ya’ni vaqt oralig‘i oxiridagi 
namlik zaxirasini hisobga oluvchi a’zoni qo‘shish kerak. Shularni e’tiborga 
olib, daryo havzasining suv balansi tenglamasini quyidagi ko‘rinishda 
yozish mumkin: 
2
2
yuza
2
2
1
1
yuza
1
1
U
U








osti
yer
osti
yer
У
У
Е
У
У
Е
Х
Tenglamani soddalashtirish maqsadida quyidagicha yoamiz: 
).
U
U
(
)
(
)
(
)
(
1
2
1
2
1
2
1
2








osti
yer
osti
yer
yuza
yuza
У
У
У
У
Е
Е
Х
Ushbu ifodada 
,
1
2
У
У
У
yuza
yuza


,
1
2
Е
Е
Е


osti
yer
osti
yer
osti
yer
У
У
У
1
2


va 
U
U
U
1
2




ekanligini hisobga olib, daryo havzasining suv balansi 
tenglamasini quyidagicha ixchamlashtirish mumkin: 
).
U





osti
yer
У
E
У
Х
Ko‘p hollarda suv balansi tenglamalari gidrologik yil uchun tuziladi.