Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

 
10.2 – rasm. Daryoda suvning oqiish tezligini qalqimalar
yordamida aniqlash (g)
a, b – yuza qalqimalar, v – chuqurlik qalqimasi. 
10.3.2. Tezlikni gidrometrik parraklar yordamida o‘lchash 
 
Daryo suvining oqish tezligini gidrometrik parraklar yordamida aniq 
o‘lchash mumkin. Eng muhimi, u istalgan nuqtadagi tezlikni aniqlashga 
imkon beradi. 
Gidrometrik parraklarning turli xillari mavjud. Hozirgi kunda 
gidrometeorologiya xizmatida va suv xo‘jaligida uning 
GR­21M, GR­55, 
GR­99
kabi turlaridan foydalaniladi. 
Gidrometrik parraklar yordamida tezlikni aniqlash uchun
 
daryoning 
to‘g‘ri qismi tanlanib, unda ko‘ndalang qirqim belgilanadi.
 
Ko‘ndalang 
qirqimda chuqurliklar o‘lchanib, ulardan tezlik o‘lchanadiganlari ajratib 

---

111 
olinadi. Har bir tezlik vertikalida tezlikni bir nechta (1­5) nuqtada o‘lchash 
mumkin. 
Suvning oqish tezligini o‘lchashda gidrometrik parrak temir 
shtangaga o‘rnatilib, kerakli nuqtaga ­ chuqurlikka tushiriladi. Bunda suv 
o‘lchash parragining o‘qi suv oqimining uning qanoatlariga ta’siri 
natijasida suvning oqim yo‘nalishiga parallel holatni egallaydi. Tezlik 
qancha katta bo‘lsa, parrak shuncha tez aylanadi. Har 20 marta aylanganda 
esa, bitta tovush (signal) beradi. Aylanishlarga ketgan vaqt sekundomerda 
aniqlanadi va bir sekunddagi aylanishlar soni quyidagi ifoda yordamida 
hisoblanadi: 


t
k
n


20
 
),
/
(
sek
аyl
 
bu yerda: 
t
­ hisob olish uchun ketgan vaqt (60­80 sekunddan kam 
bo‘lmasligi kerak), 
k
­ shu vaqt ichidagi signallar soni. 
Aylanishlar soni (
n
) bilan suvning oqish tezligi (

) orasidagi 
bog‘lanish suv o‘lchash parragini darajalash (graduirovka) natijasida 
aniqlanadi (10.3­rasm). Darajalash maxsus laboratoriya yoki gidrometrik 
parraklar ishlab chiqariladigan zavodlarda amalga oshiriladi. Aylanishlar 
soni (
n
) ma’lum bo‘lgach, 
)
(
n
f


bog‘lanishni ifodalaydigan chizma 
yordamida suvning oqish tezligi (

)ni aniqlaymiz. 
Yuqorida aytib o‘tilganidek, gidrometrik parrak ma’lum nuqtadagi 
tezlikni aniqlashga imkon beradi. Agar tezlik vertikalida suvning oqish 
tezligi bir nechta nuqtada o‘lchansa, undagi o‘rtacha tezlikni quyidagi 
ifodalar yordamida aniqlash mumkin: 
a) agar tezlik 5 ta nuqtada o‘lchansa, 
10
2
3
3
'
8
,
0
6
,
0
2
,
0
'
zan
o
h
h
h
yuza
rt
o














; 
b) agar tezlik 2 ta nuqtada o‘lchansa, 
2
6
,
0
2
,
0
'
h
h
rt
o





, 
Ifodalardagi: 
rt
o
'

­ vertikaldagi o‘rtacha tezlik, 
yuza

­ suv yuzasiga yaqin 
nuqtadagi tezlik, 
zan
o
'

­ o‘zan tubiga yaqin nuqtadagi tezlik,
h
h
h
8
,
0
,
6
,
0
,
2
,
0



- 
mos ravishda 
h
0,8
h;
0,6
h;
0,2



chuqurliklarda joylashgan nuqtalardagi 
tezliklar.