Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

Nilometrning o‘lchov aniqligi.
Angliyalik gidrolog­olim A.K.Bisvas 
ma’lumoti bo‘yicha Ravzo orolidagi "Miqyos an­Nil" bilan yevropaliklar, 
aniqrog‘i, Le Per va Marsel degan shaxslar Napoleonning Misrga 
yurishlari vaqti (1798­1800-yillar) da tanishganlar. Ularning tavsificha suv 
o‘lchash inshooti kvadrat shaklidagi quduq ko‘rinishida bo‘lib, Nil daryosi 
bilan uchta yer osti suv yo‘llari orqali tutashgan. Quduq o‘rtasida oq 
marmar bilan qoplangan sakkiz qirrali ustun o‘rnatilgan. Shu ustunda suv 
sathini o‘lchashga imkon beradigan yirik darajot(bo‘lak)lar, ular esa, o‘z 
navbatida, mayda darajotlarga ajratilgan. Yirik darajotlar arab tirsak birligi 
(54 sm)ga, maydalari esa uning 1/24 qismi (qirot)ga, ya’ni 2,25 sm ga teng 
bo‘lgan. Kuzatuvchi suv sathi haqida hisob olish uchun aylanma shaklida 
qurilgan zinapoyalardan chiqib, tushgan. Bino devorlarining ichki 
tomonida esa arab alifbosida yozilgan, islom diniga oid muqqadas bitiklar 
bo‘lgan (1.2­rasm). 
Inshootning mazkur tavsifida keltirilgan arab tirsak birligiga teng 
bo‘lgan yirik darajotlar hamda qirotlarga teng bo‘lgan mayda darajotlar 
kishi diqqatini o‘ziga tortadi. Aniqrog‘i, bu holat X asrning ikkinchi 
yarmida yashagan arab olimi va sayyohi Abu Abdulloh Muhammad 
al­Muqaddasiyning o‘lkamizda qadimdan daryolarda suv sathini o‘lchash 
ishlari bajarilganligi haqidagi ma’lumotlarini yodga soladi. Uning 985-
yilda yozib tugallagan "Iqlimlarni o‘rganishda eng yaxshi qo‘llanma" 
asarida suv ilmi tarixida juda muhim hisoblangan quyidagi ma’lumotni 
uchratamiz. Ushbu kitobda olim Movarounnahr bo‘ylab sayohati davomida 
Murg‘ob daryosiga qurilgan to‘g‘on yaqinida daryodagi suv sathini 

---

27 
o‘lchash maqsadida yog‘och taxtadan yasalgan qurilmani ko‘rganligini 
yozadi. 
a)
b
) 
1
.2
-r
as
m. 
N
il
o
me
tr t
a’mi
rl
as
hd
an
o
ld
in
(a) 
va t
a’mi
rl
as
hd
an
s
o‘
n
g
(b)
Qurilmaning asosiy suv o‘lchagich qismi hisoblanmish tik 
o‘rnatilgan taxta aniq darajot­bo‘laklarga bo‘lingan bo‘lib, har birining 
qiymati hozirgi o‘lchov birligida 2,0­2,5 sm ga yaqin bo‘lgan. Shu bilan 
birga, al­Muqaddasiy daryoda suv sathini o‘lchab borishning amaliy 
ahamiyati haqida ham to‘xtalib, undan foydalanuvchilar hosildorlik bilan 

---

28 
taxtadagi darajotlar soni orasida bog‘lanish borligini aniqlaganliklari 
haqida ham ma’lumot beradi. Masalan, to‘linsuv davrida daryodagi suv 
sathi suv o‘lchash taxtasida 60 darajotga ko‘tarilsa, hosil mo‘l bo‘lishini, 6 
darajotgacha ko‘tarilganda esa, aksincha, daryoda suv kam bo‘lib, 
hosildorlik ham past bo‘lishi va shu tufayli ocharchilik xavf solishi 
kutilgan. 
Demak, o‘sha davrlardayoq o‘lkamiz hududida daryolardagi suv 
miqdorini aniqlash va shunga bog‘liq holda bo‘lajak hosilni bashorat qilish 
maqsadida maxsus suv o‘lchash ishlari amalga oshirilgan. Shu narsa 
aniqki, bu ishlar al­Muqaddasiyning Movarounnahrga sayohati davridan, 
ya’ni X asrdan ancha oldin boshlangan. 
Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, Ahmad Farg‘oniy ma’lum muddat 
Marv shahrida yashagan va bu vaqtda, albatta, Murg‘ob daryosidagi suv 
o‘lchash ishlaridan xabardor bo‘lgan. Eng muhimi, bunday suv o‘lchash 
usulini "Miqyos an­Nil" ni qurishda qo‘llagan bo‘lishi ehtimoldan xoli 
emas.