Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

 
21.4 - rasm 
Tekismas harakatda
oqimning gidravlik elementlari alohida 
qirqimlarda vaqt bo‘yicha bir xil, oqim uzunligi bo‘yicha esa farq qiladi. 
Lekin suv sarfi - Q vaqt bo‘yicha ham, oqim uzunligi bo‘yicha ham 
o‘zgarmaydi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
21.5-rasm 
Tekismas harakat ko‘ndalang qirqimining shakli va o‘lchamlari oqim 
uzunligi bo‘yicha bir xil bo‘lmagan o‘zanlarda uchraydi. Uning tenglamasi 
to‘g‘ri nishabli, ya’ni i>0 sharti bajarilgan o‘zan uchun quyidagi 
ko‘rinishda ifodalanadi

I 
II 
2
1
2
1
Q
Q




P 
N 
I 
II 
N 
P 
g
2
2
2

g
2
1
2


1
P

2
P
Z
1 
Z
2 

AB 
‖
PP 
‖ 
NN 
A 
B 

---

196 
,
1
3
2
2
2
2



B
g
Q
R
C
Q
i
d
dh








(2.8) 
ifodadagi

h - o‘zan chuqurligi

Q – suv sarfi

i - o‘zan tubi nishabligi


- 
oqim uzunligi

C - Shezi koeffitsiyenti


- Koriolis koeffitsiyenti

g - 
erkin tushish tezlanishi

V - o‘zan kengligi. 
Tekismas harakat tenglamasi quyidagi holatlar, ya’ni gorizontal 
(i

0) va teskari nishabli (i<0) o‘zanlarda bir-biridan farq qiladi. Tenglama 
gorizontal o‘zan uchun quyidagi ko‘rinishda yoziladi

.
1
3
2
2
2
2



B
g
Q
R
C
Q
d
dh








 
 
 
 
 
(2.9)
 
Teskari nishabli
, ya’ni i<0 sharti bajarilgan o‘zan uchun esa 
tenglama quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: 
.
1
3
2
2
2
2



B
g
Q
R
C
Q
i
d
dh










 

 
 
(2.10)
 
Oxirgi ifodadan ko‘rinib turibdiki, to‘g‘ri nishablik o‘zan uchun 
tekismas harakat tenglamasi chuqurlikning oqim uzunligi bo‘yicha 
o‘zagirishini ifodalaydi.
21.3. Turbulent rejimli oqim parametrlari va ularni hisoblash 
 
O‘zanda turbulent rejimli harakat qilayotgan oqimning quyidagi 
parametrlarini qayd etish mumkin

1.
Oqimning o‘rtacha tezligi - 

o‘rt
. 
2.
Oqimning maksimal tezligi - 

mak
. 
3.
Oqimning mahalliy yoki ayrim nuqtalardagi tezligi - 

. 
4.
Reynolds soni – Re. 
5.
O‘zanning qarshilik koeffitsiyenti - 

. 
6.
Shezi koeffitsiyenti – S. 
7.
To‘liq urinma kuchlanish – r. 
8.
O‘zan tubidagi vixr (girdob) tezligi - 

x.o
. 
Yuqoridagi parametrlarni hisoblash uchun quyidagi kattaliklarni 
bilish talab etiladi

1. Oqim chuqurligi - h, m. 
2. Suv yuzasi nishabligi – J. 

---

197 
3. O‘zan tubi g‘adir-budirligi - 

, mm. 
4.
Oqim harorati - t, 
0
C. 
21.6-rasm
Oxirgi kattalik, ya’ni suvning harorati bo‘yicha yopishqoqlik 
koeffitsiyenti - 

ning qiymati aniqlanadi. 
 
Turbulent rejimli yassi oqim parametrlarini hisoblashda quyidagi 
ifodalardan foydalanamiz

1.
Oqimning o‘rtacha tezligini hisoblash. 
a) A.Shezi ifodasi yordamida hisoblash



S 

J
h
C
J
R



,
(3.1) 
bu yerda: h 

R deb qabul qilindi, Chunki yassi oqimning kengligi uning 
chuqurligiga nisbatan bir necha marta katta bo‘ladi. 
b) logorifmik ifoda yordamida hisoblash



4

lg 

J
h
g
h






2
7
,
16
.
(3.2) 
2.
Eng katta tezlikni hisoblash


0
U
.
15
,
6
lg
/
7
,
16
lg





h
h

(3.3) 
3.
Ayrim nuqtalardagi yoki mahalliy tezliklarni hisoblash

a) V.N.Goncharov taklif etgan logorifmik ifoda yordamida 
hisoblash

.
15
,
6
lg
0
,
1
7
,
16
lg













h
У
U

 
 
 

(3.4)
 
b) A.V.Karaushevning empirik ifodasi yordamida hisoblash

;
1
3
,
3
57
,
0
1
2
0





 










h
У
C
U
U
(3.5) 
v) Bazenning parabolik ifodasi yordamida hisoblash

.
1
24
2
0





 




h
У
C
U
U

(3.6) 
4.
Reynolds sonini hisoblash yuqorida qayd etilgan 
J 
yassi oqim 

---

198 


h


Re
(3.7) 
ifoda yordamida hisoblanadi. 
5.
O‘zanning qarshilik koeffitsiyentini hisoblash quyidagi ifoda 
yordamida amalga oshiriladi: 
.
15
,
6
lg
4
0
,
1
2











h

(3.8) 
6.
A.Shezi koeffitsiyentini hisoblash











h
g
h
С
15
,
6
lg
7
,
17
2
15
,
6
lg
4
.
(3.9) 
7. To‘liq urinma kuchlanishni hisoblash: 


0,5 






2



g 

h

J 
(3.10) 
8. O‘zan tubidagi vixr (girdob) tezligini hisoblash


x.o



h
15
,
6
lg

.
(3.11) 
Ushbu ifodalardagi belgilashlar yuqorida qayd etilgan. 
 
21.4. Deformatsiyalanuvchi o‘zandagi suv va oqiziqlar
oqimining asosiy ko‘rsatkichlari 
 
Barcha tabiiy o‘zanlar deformatsiyalanish xususiyatiga ega bo‘ladi, 
ya’ni ular turli omillar, asosan, suv oqimi ta’sirida yemiriladi, qirg‘oqlari 
qulab tushadi yoki loyqa oqiziqlar cho‘kadi, natijada, shaklini o‘zgartiradi. 
O‘zan deformatsiyasini yuzaga keltiruvchi asosiy omillarga 
quyidagilarni kiritish mumkin

1.
 
Oqim tezligi. 
2.
 
Oqim tarkibidagi loyqa oqiziqlar miqdori. 
Mana shu har ikki omil bir-biri bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq. 
Tezlik qancha katta bo‘lsa, o‘zanda yuvilish ham shuncha ortadi. Natijada 
o‘zan chuqurlashadi yoki kengayadi. Tezlikning kichik bo‘lishi esa loyqa 
oqiziqlarning o‘zan tubiga cho‘kishiga sabab bo‘ladi. Bu esa o‘zanning 
sayozlanishiga olib keladi. 
Demak, o‘zan deformatsiyasi jarayoni ko‘p jihatdan daryolarning 
loyqa oqiziqlari rejimi bilan aniqlanadi. Chunki loyqa oqiziqlar o‘zan 
deformatsiyasini belgilovchi material bo‘lib xizmat qiladi. 
Ma’lumki, loyqa oqiziqlar o‘zandagi harakatlanish holatiga qarab 
quyidagi ikki guruhga bo‘linadi

- muallaq oqiziqlar
