Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

15.1. Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishi 
Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishini o‘n kunliklar (dekada), 
oylar, fasllar, mavsumlar bo‘yicha o‘rganish mumkin. Mazkur muddatlar 
bo‘yicha oqimning taqsimlanishi daryoning to‘yinish manbalariga bog‘liq 
bo‘lib, shu daryo suv rejimining xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi. Ma’lum 
muddatlar (dekada, oy, fasl) bo‘yicha oqimning yil ichida taqsimlanishini 
yillik oqimning umumiy miqdoriga nisbatan hissalarda yoki foizlarda 
ifodalash mumkin. 
Ma’lumki, yilning istalgan muddati uchun daryo havzasining suv 
muvozanati tenglamasini quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: 
i
i
i
i
U
Z
X
У



, 
bu yerda: 
i
У
­ berilgan muddat ichidagi oqim miqdori; 
i
X
­ shu muddat 
ichida havzaga yoqqan atmosfera yog‘inlari miqdori; 
i
Z
­ bug‘lanish 
miqdori; 
i
U

­ shu muddat ichida namlikning to‘planishi yoki sarflanishi. 
Yuqoridagi tenglama elementlari orasidagi munosabat yil davomida 
o‘zgarib turadi. Bu xulosa O‘rta Osiyo daryolari uchun ham o‘rinlidir, 
Chunki ular havzasida kuz va qish fasllarida namlik to‘planib, sarflanish, 
asosan, bahor va yoz oylarida kuzatiladi. Shu tufayli daryolar suv rejimini 
o‘rganishda ba’zan kalendar yil o‘rniga gidrologik yildan foydalaniladi. 
Gidrologik yil namlikning to‘planish va sarflanish siklini to‘la qamrab 
oladi. Oldingi mavzularda qayd etilganidek, O‘rta Osiyo daryolari uchun 
gidrologik yil boshi sifatida 1 - oktyabr qabul qilingan. 
Havzaga yog‘in faqat yomg‘ir ko‘rinishida yog‘sa, daryo oqimi 
uning yil ichida taqsimlanishini takrorlaydi. Lekin, oqimning asosiy qismi 
yilning sovuq davrlariga to‘g‘ri keladi, Chunki bu vaqtda yer sirtida 
namlikning kattaligi tuproq-gruntlarga bo‘ladigan shimilishni kamaytirsa, 
havo haroratining pastligi tufayli esa bug‘lanish kamayadi. Bu holat, o‘z 
navbatida, oqim koeffitsiyentining yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Yilning 
issiq mavsumlarida esa yuqoridagilarning aksi kuzatiladi. 

---

142 
Havzaga yog‘adigan yog‘inning ma’lum qismi qor ko‘rinishida 
yog‘sa, qor qoplami hosil bo‘lib, faqat havo harorati iligandagina oqim 
hosil bo‘ladi. Agar daryoning to‘yinishida boshqa manbalarning hissasi 
uncha katta bo‘lmasa, bunday daryolarda oqimning 70­90 foizi bahorga 
to‘g‘ri keladi. Qozog‘istondagi Ishim daryosining irmoqlarida xuddi 
shunday holat kuzatiladi. 
Qish uzoq davom etadigan shimoliy hududlarda esa to‘linsuv davri 
yozga to‘g‘ri kelib, oqimning asosiy qismi ham shu davrda oqib o‘tadi. 
Baland tog‘lardan boshlanadigan daryolarda, shu jumladan 
Amudaryo va Sirdaryoning yuqori qismidagi irmoqlari (Vaxsh, Panj, Katta 
Norin) da oqimning yil ichida taqsimlanishi havo haroratining yillik 
o‘zgarishiga mos tushadi. Chunki, bunday daryolar baland tog‘lardagi 
doimiy qor va muzliklarning erishidan hosil bo‘ladigan suvlar hisobiga 
to‘yinadi. Turli balandlik mintaqalaridagi qor va muzliklarning turli 
vaqtlarda erishi to‘linsuv davrining cho‘zilishiga sabab bo‘ladi. Shu bilan 
birga, ularda to‘linsuv davrida, tekislik daryolariga nisbatan, oqimning bir 
maromda bo‘lishi kuzatiladi. 
Daryoning to‘yinishida yer osti suvlari hissasining katta bo‘lishi, 
havzada ko‘llarning mavjudligi ham oqimning yil davomida bir maromda 
taqsimlanishiga ta’sir etadi. Bu holat Ladoga ko‘lidan boshlanadigan Neva 
daryosida, Onega ko‘lidan boshlanadigan Svir daryosida, Sarez ko‘lidan 
boshlanadigan Murg‘ob (Pomirdagi) daryosida yaqqol kuzatiladi. 
Oqimning yil davomida taqsimlanishiga ko‘lning ta’siri darajasi uning 
o‘lchamlariga, shakliga, suv hajmiga, ko‘ldan suvning oqib chiqish 
sharoitiga va boshqalarga bog‘liq. 
Oqimning yil davomida taqsimlanishini suv sarfini kuzatish 
ma’lumotlariga ega bo‘lgan daryolarda istalgan muddat uchun hisoblash 
mumkin. Quyida oqimning yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanishini 
hisoblash jadvali keltirilgan (15.2­jadval). 
15.2­jadval