Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

12-rasm. Suvarakning orqa muskullari: 
1-oyoqlar 
chanoqchasi bilan o‘ynag‘ichining muskullari; 2-
ko‘krak uzuna muskullari; 3-qiyshiq muskullar; 4-
yurakning qanotsimon muskullari; 5-qorinning orqa 
muskullari; 6-yurak. 
Hasharotlar 
tanasining 
bo‘g‘imlari 
murakkab bo‘lishi va tana bo‘laklarining 
xilma-xil harakat qilishiga muvofiq ularning 
muskullari ham murakkab bo‘ladi. Muskullar 
sistemasi ikki xil: somatik yoki skelet 
muskullari va ichki yoki vistseral muskullarga 
bo‘linadi. Har ikkala muskul ko‘ndalang targ‘il 
muskullar tipiga kiradi. Hasharotlar tanasida 2 
mingga yaqin har xil muskullar bo‘ladi, teriga 
birikmagan muskullar bundan mustasno. Voyaga yetgan hasharotlar tanasining 
bo‘g‘imlarga bo‘linishi murakkab bo‘lgani tufayli ular tanasidagi muskullar 
lichinkalar tanasidagi muskullarga qaraganda xilma-xil bo‘ladi.
Skelet muskullari hasharotning tana harakatini (oyoqlari, og‘iz organlari, 
mo‘ylov va boshqa o‘simtalarni), voyaga yetgan hasharotlarda esa qanot organlarini 
ta’minlaydi. Muskullarning bir uchi (boshlang‘ich uchi) tananing harakatsiz 
skeletiga, ikkinchi uchi uning harakatli qismiga tutashgan bo‘ladi. Muskullarning 
qisqarishi gavda skeletlarining holatini o‘zgartirib turadi. Muskullar kutukulaga 
maxsus ingichka alohida tolalar - tonofibrillalar yordamida tutashadi. Skelet 
muskullari asosan 3 guruh: bosh, ko‘krak va qorin muskullarini hosil qiladi. Bular 
hammasi skelet muskul sistemasini tashkil etadi. 
Bosh va ko‘krak muskullari, ya’ni aktiv harakat organlarining muskullari eng 
yaxshi rivojlangan. 
Ko‘krak muskullariga uzunasiga dorzoventral yoki qiyshiq muskullar, oyoq va 

---

67 
boshqa muskullari kiradi. Qanotlarini dorzoventral yoki qiyshiq muskullar harakatga 
keltiradi, bu muskullar bo‘g‘imlarning yelkachasi va ko‘krakchasini bir-biriga 
qo‘shib turadi, gavda skleritlarning holatini o‘zgartiradi. Og‘iz apparatlarini 
harakatga keltiruvchi bosh muskullar, so‘ruvchi hasharotlarda esa tomoq bo‘shlig‘ini 
navbat bilan kengaytirib va toraytirib turadigan, shu tufayli tomoqni nasos kabi 
ishlatadigan muskullar juda yaxshi rivojlangan. 
Qorin guruh muskullari oddiyroq tuzilgan, bularga silliq muskullar, yon va 
ko‘ndalang muskullar kiradi. Bu muskullarning qisqarib cho‘zilishi natijasida qorin 
bo‘g‘imlarining harakati boshqariladi. Yon muskullar nafas olishni boshqaradi. Yelka 
tomonida qon tomirlari atrofidagi qanotsimon muskullar qonning harakatini 
boshqaradi. 
Hasharot muskullarining nisbiy kuchi, ya’ni ular ko‘taradigan yuk massasining 
tana massasiga bo‘lgan nisbati yuqori hayvonlar muskullari nisbiy kuchidan ancha 
ortiq bo‘ladi. Hasharotlar skelet muskullarining nisbiy kuchi odam muskullarining 
nisbiy kuchiga yaqinlashadi va undan ham ortadi. Masalan, burga tanasining 
uzunligiga nisbatan 200 marta oshiq balandlikka sakraydi, chumoli tanasi massasidan 
ko‘p marta ortiq yukni sudraydi, asalari uchganda tanasi massasining 78% ga teng 
keladigan yukni ko‘taradi, go‘ng qo‘ng‘izi tana massasiga qaraganda 93 marta og‘ir 
yukni sudraydi. Hasharotlar muskullarining ayrim guruhlari har xil nisbiy kuchga 
ega. 
Hasharot muskullarining absolyut kuchi, ya’ni ular ko‘tara oladigan yuk 
massasining ko‘ndalang kesim sathiga bo‘lgan nisbati yuqori hayvonlarnikiga 
qaraganda ancha kam bo‘ladi. Masalan, asalarilarda bu kuch odamnikiga qaraganda 
14 marta kam. Muskullarning ishi nerv sistemasi tomonidan boshqariladi.