У збек и с то н рес п у бл и к а с и олий ва у рта м ахсус таъ л и м вази рли ги тошкент Молия института



Download 7,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet26/51
Sana23.07.2022
Hajmi7,41 Mb.
#840272
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   51
Bog'liq
Бюджет-солиқ сиёсати яхлитлиги

у з
навбатида, бюджетга жалб килинадиган 
даромадлар хажмини ошишини хам такозо этади.
Олдинги йилларда тупланган тажрибалардан келиб чиккан холда
2004 йилдаги Давлат бюджети харажатлари таркибий тузилишида деярли 
сезиларли узгаришлар руй бермаган. Жорий йилда ижтимоий тадбир 
харажатлари салмокли улушга эга булиб, ушбу соха харажатлари жами 
харажатларга нисбатан 40,0 % салмокни эгалламокда, аввалги йилга 
нисбатан бу курсаткич ошиши хам ижтимоий тадбирларга сарфландиган 
харажатлар катта улушга эга булиши назарда тутилган. Бу жорий йилда 
республикамизда 
ахолини 
кучли 
ижтимоий 
химоя 
килиш 
чора- 
тадбирларига булган эътибор кучайиб бораётганлиги, кам таъминлаган 
ахоли 
катламини 
химоя 
килиш 
давлат 
сиёсатининг 
асосий 
йуналишларидан бири булиб колишини билдиради.
Маълумки, давлат иктисодиётни тартибга солишда, унинг асосий 
йуналишларини белгилашда бош ислохотчилик ролини бажармокда. Шу 
максаддан келиб чикиб иктисодиётга ажратиладиган маблаглар ва давлат 
инвестиция 
дастурига 
мувофик 
марказлаштирилган 
инвестиция


харажатлари бюджет харажатлари микдори кейинги йилларда ортиб 
бормокда.
8-диаграмма
2005 йилда давлат бюджети харажатларининг таркиби
(фоиз хисобида)
9-диаграмма
Давлат бюджетидан иктисодиётга ва марказлаштирилган
инвестицияларни молиялаштириш учун ажратиладиган
маблагларнинг узгариши
1998 
1999 
2000 
2001 
2002 
2003 
2004
□ 4. Давлат капитал 
^уйилмаларни 
молиялаштириш 
харажатлари
□ Иктисодиёти 
молиялаш тмришхаражатлари


Юкоридаги 
жадвал 
маълумотларидан 
куриниб 
турибдики, 
иктисодиётга харажатлар микдори 2002-2004 йиллар мобайнида 188800,0 
млн. сумдан 401500,0 млн. сумга ортган, яъни 2 марта купайган. 
Шунингдек, марказлаштирилган инвестициялар учун ажратиладиган 
маблаглар шу йиллар мобайнида 348700,0 млн. сумдан 328100,0 млн. сумга 
камайган. Лекин, бу курсаткичлар нисбий микдорларда камайганлигини 
кузатишимиз мумкин. Бунинг асосий сабаби, аввало, хусусий секторнинг 
ривожланиб 
бораётганлиги, 
давлатнинг 
иктисодиётга 
аралашуви 
камаяётганлиги 
ва чет эл инвестициялари хисобидан инвестиция 
лойихаларини молиялаштириш хажмининг ортиб бораётганлиги билан 
изохлаш мумкин.
Республикамизда амалга оширилаётган бюджет сиёсатидаги асосий 
йуналиш бюджет даромадлари ва харажатларининг бир-биридан кескин 
фаркланишини олдин олиш, яъни бюджет-солик сиёсатини аник бир 
йуналтирилган тизимда давлатнинг ижтимоий-иктисодий вазифаларидан 
келиб чиккан холда ва иктисодиётнинг ривожланиш даражасини эътиборга 
олиб сиёсат олиб боришдир. Бунда давлат бюджетининг харажатлар 
кисмини оптималлаштириш, ортикча харажатларга йул куймаслик, 
ижтимоий зарурий сохаларни ривожлантириш истикболларини кузлаган 
холда 
харажатларни 
максадли 
йунаптириш 
ва 
бу 
килинастган 
харажатларни келгусидаги самарадорлик курсапкичларини эътиборга олиш 
бугунги куннинг долзарб вазифаси хисобланади.
Хукумат иктисодий тизимнинг фаолиятига мухим тавсифни йигма 
холда беришда давлат бюджетинингг сальдосини абсолют сумма ва нисбий 
даражаси ЯИМ нисбатан хисобланган курсаткичлардан фойдаланилади. 
Агар сальдо мусбат булса, давлат бюджети фаол, манфий булса такчилли 
бюджет дейилади.
Купгина холатларда харажатларнинг даромадлардан ошиб кетиши 
бюджет 
такчиллигини 
келтириб 
чикаради. 
Бюджет 
даромадлари


харажатлари ва бюджет такчиллиги уртасида узаро узвий богликлик 
мавжудки, бу бюджет ижроси жараёнида ва мамлакатдаги ижтимоий- 
иктисодий сиёсатнинг йунапишларига караб турли даражада намоён 
булади.
Бюджет такчиллигига таъсир этувчи турли хилдаги макроиктисодий 
омиллар орасидан унга бевосита таъсир этувчи омилларни ва билвосита 
таъсир этувчи омилларни ажратиб олиш мухимдир. Бюджет такчиллигини 
таърифига харажатларнинг даромадлардан куп булиши сифатидаги 
макроиктисодий ёндашув бюджет такчиллигига таъсир этувчи омилларни 
бюджет даромадларига таъсир этувчи омилларга ва бюджет харажатларига 
таъсир этувчи омилларга булишни назарда тутади. Ушбу таърифдан келиб 
чикиб, куйидагипарни таъкидлашимиз мумкин булади:

бюджет такчиллиги харажатлар билан даромадлар уртасидаги 
маълум 
муносабатларнинг 
натижаси 
булиб 
хисобланади. 
Даромадлар хам харажатлар хам бир неча омилларга боглик 
булади. Харажатлар йуналтирилиши жихдтидан шартли ривишда 
уч кисмга булинган 
булади (давлат харидпари, ижтимоий 
трансфертлар, карзларни тулаш харажатлари), даромадлар эса 
иккитага (соликлардан ту шум, бошка даромадлар)га булинади;

бюджетнинг харажат ва даромад кисмларининг х,ар бир моддаси 
макроиктисодий омилларнинг таъсири остида деб каралади. Шуни 
таъкидлаш лозимки, баъзи омиллар хам даромад х,ам харажат 
кисмида булади. Хусусан, махсулот хажми (V) давлат харидлари 
омили хамда бюджет тушумлари омили сифатида каралади
ишсизлик даражаси (U) ижтимоий харажатлар ва бир вактнинг 
узида реал махсулот омили сифатида каралади; нархлар даражаси 
(Р) давлат харидлари ва солик туловлари омили сифатида каралади.
Юкорида келтирилганларда барча таъсирлар хисобга олинганлиги, 
бюджет такчиллигини улар асосида тула тушунтириш мумкинлиги


тугрисида мунозаралашиш мумкин. Бундай моделда барча таъсирлар 
хисобга олинмаган булиши тушунарлидир. Буни хар кандай модел хам уз 
диккатини 
маълум 
бир 
нарсада 
тухтатиши, 
бошка 
н ареал ар дан 
абстрактлаши лозимлиги билан оклаш мумкин.
Омилларни танлашда биз куйидаги меъёрлар билан ёндашдик:
> хамма томондан тан олинган классик бюджет такчиллиги 
хажмини белгиловчи, масалан, реал махсулот, солик ставкалари 
ёки давлат харидлари каби омилларни хисобга олиш;
> даромадлар дифференциациям даражасининг усиши, инкирозли 
пасайиш даврида реал махсулотнинг потенциал махсулотдан фарк 
килиши, 
бюджет 
тушумларининг 
узига 
хос 
таркиби, 
инфляциянинг 
мавжудлиги 
каби 
утиш 
иктисодиёти 
хусусиятларини узида акс эттирган омиллар таъсирини хисобга 
олишнинг максадга мувофиклиги.
Куйида ушбу модел буйича турли макроикгисодий омиллар билан 
бюджет-солик сиёсати орасидаги богланишларни куриб чикамиз.
Д авлат харидлари ва реал махсулот (У). Куплаб мамлакатларда, 
хусусан, ривожлаган мамлакатларда куйидаги богланишни кузатиш 
мумкин: реал махсулотнинг умумий хажми ошганда давлат харидлари 
хажми хам ортади ва ушбу харидлар реал махсулотга Караганда тезрок 
ортади. 
Ушбу 
богланиш 
Вагнер 
конуни 
номини олган. 
Давлат 
харидларининг реал махсулотга нисбатан тезрок ошишига сабаб, давлат 
хизматлари (давлат харидларини талаб этувчи) - юкори сифатли товардир. 
Бундай 
хизматлардан 
келадиган 
даромадпарга 
булган 
талабнинг 
эластиклиги (Е), хар кандай юкори сифатли товар учун булгани каби 
бирдан катта булади, яъни Е>114.
Шунинг учун
MG > MY(dG/dY > 1),
14 И.В. Линцов, Дефицит государственного бюджета и его социально-экономические причины в 
Украине мавзуида курс иши, 2000. интернет маьлумотлари


бу ерда MG — пировард харажатлар, МУ — пировард даромад 
(махсулот).
Бунинг аксини эса тугри деб булмайди, яъни даромадлар камаядиган 
б^лса давлат харидлари доим хам камаявермайди. Утиш иктисодиётидаги 
давлат тажрибаси шуни курсатадики, давлатнинг даромадлари даражаси 
камайса давлат ахолини ижтимоий химоялаш вазифасини бажариши керак 
булади. Бунда давлат хеч качон ахолининг даромад пасайиши туфайли 
йукотишларини турли сабабларга кура, масалан, нархларнинг инфляция 
туфайли ошиши сабабли, тулик копламайди (MG<-MY) У ва G орасидаги 
богланишлар буйича куйидаги гипотезани айтиш мумкин:
- реал махсулот купайганда (амалда фаровонлик ошганда) давлат 
харажатларининг купайиши давлат хизматлари сифатини яхшиланиши ва 
давлат харидларининг ошиши билан ифодапанади, яъни:
Y t —>PGT ->GT (MG>MY);
- реал махсулот хажми камайганда (фаровонлик даражаси пасайганда) 
давлат харажатларининг купайиши ижтимоий трансфертлар хисобига 
ошиши мумкин, яъни:

->GT (MGДавлат харидлари, нархлар узгариши (Р) ва харидлар хажми (Qg). 
Давлат харидлари, нархлар узгариши ва харидлар хажми орасидаги асосий 
формула куйидагича ифодаланиши мумкин:
PG=P*QB.
Бу ердан куйидаги келиб чикади: РТ—>PGT—>; Q8T—>PGT.
Давлат харидларининг таркиби давлат бюджети харажатларининг 
расмий тавсифига асосан аникланади.
Д авлат карзл ари буйича ф оизлар ва карзл арн и тулаш . Бюджет 
такчиллиги, давлат карзи ва карзларни тулаш буйича фоизлар орасидаги 
богланиш куйидаги формула билан ифодаланади:
(GB- T BH * D 8 = D g - D g _ 1.


бу ерда D;j ва 
- олдинги ва жорий давлат карзлари;
i*D(j- олдинги карзлар буйича карзлар фоизларини тулаш буйича 
фоизлар;
G„-T„ - Давлат бюджети колдиги.
Келтирилган формула куйидагича иктисодий маънога эга булади:
- такчилликни коплаш манбаи булиб (формуланинг унг кисми) давлат 
карзи хисобланади;

бюджет колдиги G„-T„ давлат карзини купайтиради, карзлар буйича 
фоизларни тулаш эса бюджет такчиллигини купайтиради.
Агар такчиллик давлат карзи хисобига молиялаштирилса, карзни 
тулаш буйича харажатларни ошишини ва ушбу омилга боглик равишда 
бюджет такчиллигини купайишини кутиш мумкин:
GO-TOt ->DgT ->-(iDg)T —>(G1 -Т1)Т
М иллий валю та курси ва бюджет такч и л л и ги . Миллий валюта 
курси давлат карзларини тулаш буйича харажатлар хажмига таъсир этувчи 
омил сифатида каралади, чунки миллий валюта курсини пасайиши 
олдинги фоиздаги ташки карзни тулаш учун миллий валютада купрок пул 
маблагларини талаб этади:

Download 7,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish