\У {у ри д а ги илмий даражалар берувчи i'li I


Курсатилган манба. - 2 95 -2 9 6



Download 2 Mb.
Pdf ko'rish
bet23/51
Sana23.07.2022
Hajmi2 Mb.
#845435
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   51
Bog'liq
9 Хидиров-Отабек

,7Курсатилган манба. - 2 95 -2 9 6 .
,8Замонавий у збек тили: Синтаксис. / М уаллифлар ж амоаси 
М асъул мухуррирлар Х Г И е ъ м а т о в ,
Р Сайфуллаева У зР О лий ва урта м ахсус таълим вазирлиги, М ирзо У лугбек ном идаги У збскн стон М иллий
университети - Т о ш к е н т . М ум тоз суз, 2011 - 3 1 2 б. - Б 463.
22


богловчисиз К,Г ёки богланган К,Г моделларидан фойдаланиш мумкин: 
мураккаб гапнинг чегараси битта бутунлик сифатида тиниш белгиси 
ёрдамида белгиланади. 
Факат богловчисиз 
кушма 
гапда “нуктадан 
нуктагача” принципи иккита содда гапдан иборат кушма гапни аникласа, 
мураккаб кушма гапда уч ва ундан ортик содда гапдан ташкил топган 
бирликни ажратиб олади. Бундай усул тенг богловчи билан богланган 
мураккаб кушма гапларга нисбатан хам кулланади: мураккаб К,Г учун махсус 
модел тузишга зарурат колмайди. Тенг богловчи воситасида богланган бир 
неча кушма ran “нуктадан нуктагача” ораликда аникданади. Аммо кидирув 
ойнасида мураккаб кушма гапнинг турини ажратиш мумкин. Бунда дастур 
икки боскичли тахлилни куйидаги алгоритм асосида амалга оширади:
1) “нуктадан нуктагача” ораликдаги бирликни ажратади;
2) богловчи восита микдорига кура “кушма ran” (шунингдек, унинг 
тури) ёки “мураккаб кушма ran” эканлиги хакида хулоса чикаради.
Юкоридаги тасниф асосида синтактик тахдил дастури мураккаб кушма 
ran кидирув интерфейсига куйидаги параметрларни киритиш мумкин:
□ Бир неча эргаш гапли кушма ran
S
тугридан-тугри тобеланиш (биргалик эргашиш)
S
кетма-кет эргашиш
□ Бир неча бош гапли мураккаб кушма ran

Аралаш мураккаб кушма ran
□ К,исмлари уюшган мураккаб кушма ran.
Булар орасида аралаш мураккаб кушма ran хам тиниш белги, хам 
богловчи восита асосида тахлил килинадиган бирлик саналади. Бундай 
кушма гапларнинг автоматик кидируви хам ажратишнинг “нуктадан 
нуктагача” принципи, шунингдек, кушма гапларнинг богловчи воситасига 
асосланган моделларига таянади. Тил корпусида, бошка синтактик бирликда 
булганидек, кучирма гапли кушма гапнинг автоматик кидирувини хам йулга 
куйиш мумкин. Бунинг автоматик тахлили моделларини тузишда кучирма 
гапли конструкция таркибидаги содда гапнинг кесимлик курсаткичи хамда 
тиниш белгилари позициясидан уринли фойдаланиш мумкин.
Кучирма гапли кушма гапнинг ушбу тургун (аник) конструкцияси 
автоматик тахлил жараёнини бирмунча осонлаштирилади.Кучирма гапда, 
кучирилган гапнинг урнига караб, тиниш белгисининг ишлатилиши турлича: 
кучирилган ran дарак ran булиб, муаллиф гапидан олдин келса, ундан кейин 
вергул ва тире куйилади: “
Юрг/иг

мен уиш томонга бораман", — деди
Комила.
Сурок ва ундов белгиси куштирнок ичида колади. Ушбу 
позициянинг модели ва тегини куйидагича белгилаш мумкин: “WPm”, —WPm 
= <К>, <М>.
а) 
кучирилган ran муаллиф гапидан кейин келса, муаллиф гапидан кейин 
икки нукта куйилади: 
Маърузачи бундай деди “Усиб бораётган авлодга
23


китоб хубди мактаб каби керак’’.
Ушбу позициянинг модели ва тегини 
куйидагича: WPm: “WPm” = <М>: <К>.
б) 
муаллиф гапи кучирилган гап ичида келса, тиниш белгиси куйидагича 
куйилади: “Бизнинг кишлогимизда, - деди Фазлиддин, - киши зерикмайди”. 
Бунда муаллиф гапи ва кучирма гапнинг тугалланмай колгани автоматик 
тахлилда чалкашликни келтириб чикариши мумкин. Шу сабабли куштирнок 
ичидаги кием муаллиф гапи, яъни “WPm”, -W Pm, - “WPm” =<М>,<К>, <М> 
деб белгиланади. Аммо ушбу тег (эх,тимолий белги)нинг канчалик тугри 
натижа бериши парсинг дастури ишга тушгач аникланади.
Демак мураккаб кушма гап хамда кушма гапли конструкция, асосан, 
тиниш белгилар воситасида тахлил килинади: гап чегараси тиниш белгидан 
тиниш белгигача тамойили билан белгиланади.
ХУЛОСА
1. Синтактик теглаш матннинг автоматик синтактик тахлилини амалга 
оширишга ёрдам берувчи асосий жараён булиб, синтактик теглар мажмуидан 
иборат булади, синтактик курилмалар орасидаги синтактик алокани 
курсатади. Илк корпусларни яратишда синтактик разметкалаш кулда амалга 
оширилган булса, кейинги авлод корпуслари синтактик разметкаси парсинг 
дастури асосида, автоматик/ярим автоматик тарзда амалга оширилиши 
аникланган.
2. Синтактик разметкада кулланиладиган асосий алгоритм - синтактик 
декомпозиция булиб, у бушлик (пробел), тиниш белгилари асосида жумлани 
фарклайди. Аммо бу усул мукаммал эмас, чунки ажратувчи сифатида 
ишлатиладиган белги нафакат жумланинг охирида, балки уртасида хам 
ишлатилиши мумкин. Сарлавха, булимни ажратиб курсатувчи бирлик, раем, 
жадвал номи, колонтитул каби бирликлар гап булмаса-да, гап куринишида 
ифодапаниши талаб этилади.
3. Синтактик разметкаланган матнда морфологик разметка билан бирга 
хар бир гапга унинг синтактик структураси тугрисидаги изох ёзилади. 
Синтактик разметкада теглар якка хамда контейнер тегга ажратилади. Якка 
тег матн бирлиги (суз) хакида ахборот беради, контейнер тег эса разметка 
тизимида сакланадиган матн структураси тугрисидаги ахборотни ташийди. 
Матнни гапга ажратиш жуфт контейнер теглар воситасида амалга 
оширилади. Идентификатор синтактик тобе сузга ишора килса, алока типи 
хоким ва тобе суз уртасидаги синтактик муносабат типини акс эттириши 
аникланган.
4. Хар бир тилдаги синтактик разметка тизимини ишлаб чикиш учун 
уша тилнинг синтактик курилиши моделлаштирилиши талаб этилади. 
Моделлаштиришдан кейинги боскич синтактик теглар тизимини тузиш, 
сунгги кадам эса матн тил бирликларига синтактик тегларни бириктиришдир. 
Шунингдек, 
синтактик теглар тизимини 
белгилашда 
интерфейснинг
24


кулайлигини инобатга олиш зарурати мавжуд. Синтактик теглар тизимини 
тузишда матнга автоматик ишлов беришга эришиш, кулда ишлов беришни 
имкон кадар камайтириш принципига амал килиш тавсия этилади.
5. Аннотацияланган кориусларда морфологик белги асосидаги кидирув 
етакчилик килади. Синтактик ва семантик белгилар асосидаги кидирув 
нисбатан мураккаб жараён булганлиги сабабли х,амма корпусларни хам 
синтактик/семантик теглаш имкони, воситаси мавжуд эмас.
6. Узбек тили корпусларининг парсер дастури, унинг синтактик теглар 
тизимини ишлаб чикишда замонавий автоматик тахлил дастурлари хамда 
узбек тилшунослигида синтаксис буйича мавжуд назарий материалларни 
урганиш, умумлаштириш хдмда синтактик теглар яратишда ёндашувни тугри 
танлаш мухим. Корпусда гап ёки бирикма эканлиги ташки белгилари асосида 
фаркланмайдиган бирикувларни аниклашнинг махсус алгоритми, фильтри 
ишлаб чикилиши таклиф этилади.
7. Синтактик теглашда синтактик апоканинг тури инобатга олинади 
хамда теглар тизимидан синтактик алокани ифодалайдиган тег жой олади. 
Тил корпуси материалини синтактик теглашда синтактик алока ва синтактик 
муносабат фаркланиши лозим. Шаклан фарклашнинг имкони йук: богловчи 
воситалар бир хил. Шу сабабли корпус разметкасида синтактик алока ва 
синтактик муносабатни фаркловчи тег киритилиши тапаб этилади. Корпус 
синтактик разметка тизимида коллокатив кидирув жуда мухим: Коллокатив 
кидирувни ташкил этиш учун корпус бирликлари суз бирикмаси ва суз 
кушилмасини ажратувчи тегга эга булиши талаб килинади.
8. Морфологик курсаткичсиз тобе-хокимлик муносабатини аниклаш 
учун лисоний-синтактик колип хамда морфологик теглар тизимидан 
фойдаланиш уринли, чунки лисоний-синтактик колипда кайси суз туркуми 
узаро бирикиши курсатиб берилган. Корпус бирликлари морфологик 
тегланган булса. тег ва лисоний-синтактик колип асосида морфологик 
курсаткичсиз синтактик муносабатли бирикмаларни хам автоматик теглаш 
имкони пайдо булади. Албатта, корпусда суз бирикмасини теглаш муаммоси 
умумий (инвариант) ЛСКдар билан хал этилмайди: суз бирикмаларни 
аниклашда аникрок колиплар талаб этилади. Шундан келиб чикиб, суз 
бирикмаларни синтактик теглашнинг исм+исм колипи учун 14 та модел 
тавсия этилди.
9. Корпусда билвосита белгилар асосида аникланиши мумкин булган 
бирликлар тегланмаслиги хам мумкин: чунки бундай бирликлар тегишли 
тиниш белгилари оркали фаркланади. Тиниш белгилари оркали фарклаш 
имкони мавжуд булган гапга шундай ахборотдан иборат тег бириктирмаслик 
хам мумкин; икки хил гап булаги булиши мумкин булган бирликларга 
иккилик тег бириктириш таклиф этилади.
10. Кушма гапни богловчи воситалар кушма гап турини автоматик 
аниклашнинг бирламчи воситаси була олади: синтактик теглаш дастури 
(парсер) содда гаплар чегарасини улар орасидаги тиниш белги хамда
25


богловчи восита оркали аниклайди. Автоматик тахлил дастури богловчи 
воситалари омонимиями келтириб чикарувчи кушма гапларни фарклай 
олмайди. Бунинг учун фойдаланувчи автоматик тахлил натижасини бирма- 
бир тахлил килиши керак. Узбек тилининг семантик тахлил моделлари 
яратилса, шаклий ноаниклик мазмуний моделлар асосида аникланади.
26



Download 2 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish