U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Soket interfeyslari 

---

240 
Qanday qilib mijoz jarayoni server jarayoni bilan aloqa 
o‘rnatishi mumkin? Kompyuter dasturi - bu kompyuterda nima qilish 
kerakligini aytadigan oldindan belgilangan ko‘rsatmalar to‘plamidir. 
Kompyuter dasturida matematik operatsiyalar bo‘yicha ko‘rsatmalar 
to‘plami, satrlarni boshqarish bo‘yicha boshqa ko‘rsatmalar to‘plami, 
kirish va chiqish uchun kirish bo‘yicha ko‘rsatmalar to‘plami mavjud. 
Agar boshqa mashinada ishlaydigan dastur bilan aloqa qilish uchun 
bizga dastur kerak bo‘lsa, transport sathiga ulanishni ochish, boshqa 
tomondan ma’lumotlarni yuborish va ma’lumotlarni olish hamda 
ulanishni yopish uchun buyruqlar to‘plamiga ehtiyoj sezamiz. Ushbu 
turdagi ko‘rsatmalar to‘plami odatda interfeys deb ataladi. 
Bir nechta interfeyslar aloqa uchun mo‘ljallangan. Ulardan 
uchtasi keng tarqalgan: soket interfeysi, transport sathi interfeysi 
(TLI) va STREAM.
Soket interfeysi 1980-yillarning boshlarida Berkli Universitetida 
UNIX muhitining bir qismi sifatida boshlangan. Soket interfeysini 
yaxshiroq tushunish uchun UNIX yoki Windows kabi asosiy 
operatsion tizim va TCP/IP protokoli to‘plami o‘rtasidagi 
munosabatni ko‘rib chiqish kerak. 7.4- rasmda operatsion tizim va 
TCP/IP protokoli to‘plami o‘rtasidagi konseptual bog‘liqlik 
ko‘rsatilgan. 
7.4- rasm. Operatsion tizim va TCP/IP to‘plami o‘rtasidagi bog‘liqlik 
Soket interfeysi, ko‘rsatmalar to‘plami sifatida, operatsion tizim 
va amaliy dasturlar o‘rtasida joylashgan. TCP/IP protokoli to‘plamida 
Amaliy qatlam 
Soket interfeysi 
Transport qatlami 
Tarmoq qatlami 
Kanal qatlami 
Fizik qatlam 
O
pe
rat
sio
n 
tiz
im 

---

241 
taqdim etiladigan xizmatlarga kirish uchun dastur soket interfeysida 
belgilangan ko‘rsatmalardan foydalanishi kerak. 
Misol 
Dasturlash tillarining ko‘pida dastur interfeysi, dasturchiga 
faylni ochish, fayldan o‘qish, faylga yozish, faylda boshqa 
operatsiyalarni bajarish va nihoyat faylni yopish imkonini beradigan 
ko‘rsatmalar to‘plami mavjud. Agar dastur faylni ochishi kerak bo‘lsa, 
u operatsion tizimga ma’lum bo‘lganidek fayl nomidan foydalanadi. 
Fayl ochilganda, operatsion tizim o‘qish va yozish kabi boshqa 
ko‘rsatmalar uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan faylga (butun son yoki 
ko‘rsatgich) ma’lumotni qaytaradi. 
Soket
Soket - bu bizning kundalik hayotimizda ko‘radigan apparat 
soketni simulyatsiya qiladigan abstrakt dasturdir. Aloqa kanalidan 
foydalanish uchun amaliy dasturdan (mijoz yoki server) soket yaratish 
uchun operatsion tizimni so‘rash kerak. Keyin dastur ma’lumot 
uzatish va qabul qilish uchun soketga ulanishi mumkin. Ma’lumotlar 
uzatilishi amalga oshishi uchun har bir aloqaning bir uchida ikkita 
soket kerak bo‘ladi. 7.5- rasmda biz kundalik hayotimizda 
ishlatadigan 
rozetka
va 
vilkasidan
(masalan, telefon uchun) 
foydalangan holda, ushbu abstraktsiyani simulyatsiya qilamiz. 
Internetda soket – bu muhokama qiladiganimiz kabi dasturiy ta’minot 
ma’lumotlarining tuzilishi. 
7.5- rasm. Soket tushunchasi