Tuzuvchi: Maxsus fan o’qituvchisi O’lmasbek Xolmirzayev

 
16-mavzu: 
E-biznes tizimini himoya qilish muammolari. 

---

 
        O’MT =  Axborot texnologiyalari             
Tuzuvchi:      Maxsus fan o’qituvchisi              O’lmasbek Xolmirzayev  
             
2-son KHM
                           
= 88 =
 
   
 
Tranzaktsiyaning 
izolyatsiyalanganligi 
– 
bir 
tranzaktsiya 
boshqa 
tranzaktsiyalarga  bog’liqmasligini  ko’rsatadi.  Tranzaktsiyaning  ishonchliligi 
quyidagida ko’rinadi, tugallangan tranzaktsiya o’zidan so’ng 
tiklanishi mumkin
, 
tugallanmagan tranzaktsiya esa bekor qilinadi. 
Karta egasi va xizmat ko’rsatuvchilar orasidagi aloqa deb shunday aloqa nazarda 
tutilganki,  uning  natijasida  karta  egasining  xisob  raqamida  qandaydir  o’zgarish 
ro’y  beradi.  Elektron  to’lov  ko’p  tomondan,  oddiy  dukonlarda  ishlatiladigan 
telefon  orqali  tovarlarni  buyurtma  qilishni  eslatadi.  Farqli  tomoni  shundaki, 
elektron tulov jarayoni sotib oluvchining kompyuteri hamda sotuvchining WEB-
serveri orqali amalga oshiriladi. Elektron to’lovlarni amalga oshirish tizimi Ushbu 
rasmdan ko’rinib turgandek, sotib oluvchi brouzer yaьni dastur yordamida tovar 
sotuvchining  WEB-serverida  joylashgan  formani  tuldirib  kerakli  buyurtmani 
amalga oshiradi. Ko’pgina sotuvchilarning WEB- serverlarida buyurtma qoldirish 
uchun muljallangan formalar mavjud. To’ldirilgan forma sotuvchining serverida 
joylashgan  ma’lumotlar  bazasiga  kiritiladi.  Elektron  to’lov  tizimi  o’z  ichiga 
quyidagi xisoblashish ko’rinishlarini oladi: 
-Bank kartalari; 
-Elektron cheklar; 
-Raqamli pullar; 
-Elektron pullar. 
Bank  kartalari  katta  va  o’rta  miqdordagi  to’lovlarni  amalga  oshirish  uchun 
ishlatiladi. Elektron cheklar esa asosan kichik miqdordagi, tez amalga oshirilishi 
kerak bulgan to’lovlarni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Elektron pullar, ya’ni 
pullarni elektron ko’rinishda uzatish nazarda tutilmoqda, asosan katta miqdordagi 
tulovlarni  amalga  oshirish  uchun  ishlatiladi.  Bank  kartalari  -  bu  intellectual 
kartalarning bir turidir. 
Intellektual karta - umumiy termin bo’lib, ishlatilish maqsadi, xizmat ko’rsatish 
to’plamlari,  texnik  imkoniyatlari,  ishlab  chiqargan  instituti  bilan  farqlanadigan 
hamma  kartalarni  o’z  ichiga  oladi.  Intellektual  kartalarning  o’ziga  xos  tomoni 
shundaki,  ular  amaliy  dasturlarda  ishlatiladigan  ma’lumotni  o’zida  saqlaydi. 
Bunday kartalarni binoga kiruvchi kalit, kompyuterga kiruvchi kalit, xaydovchilik 
guvohnomasi  sifatida  ishlatish  mumkin.  Interaktiv  moliyaviy  amallar  Internet 
paydo bulgandan beri iqtisodiy-moliya jarayonlari global miqyosda 
ortib bormoqda. SHu vaqtning o’zida moliyaviy muxitning dinamikasi kuchayishi 
uning 
barqarorligini  susaytirmoqda
,  bu  esa  o’z  navbatida  inkirozga  uchrash 

---

 
        O’MT =  Axborot texnologiyalari             
Tuzuvchi:      Maxsus fan o’qituvchisi              O’lmasbek Xolmirzayev  
             
2-son KHM
                           
= 89 =
 
   
darajasini  oshirada.  Moliyaviy  muxit  o’z  ma’nosiga  ko’ra  maksimal 
axborotlashgan va virtuallashgandir. SHu sababdan Internet texnologiyalari bank 
ishiga  hamda  brokirlik  xizmatlariga  singdirilmoqda.  Yangi  telekommunikatsiya 
qurilmalari  moliyaviy  operatsiyalarni  tez  va  kam  xarajatlar  evaziga  amalga 
oshirishni  ta’minlaydi.  Sotib  oluvchi  Brouzer  sotuvchi  server  Tranzaktsiyani 
boshqarish shlyuz Alishtirish sotuvchi banki Aniqlash va hisob kitob Bank ishiga 
Internetni singdirish uch xil yo’ldan bormoqda: 
-Bankning va boshqa xujjatlarni elektron qayta ishlash; 
-Tulov  tizimini  kompyuterlashtirish,  yaьni  tulov  operatsiyalarini  kompyuterlar 
orqali amalga oshirish; 
-Bankning 
ishchi 
stantsiyalari 
o’rtasida 
aloqani 
o’rnatish 
uchun 
telekommunikatsiya  tizimlaridan  foydalanish.  Ixtiyoriy  tadbirkor  o’ziga  xizmat 
ko’rsatish uchun bank tanlayotganda “Qulay, Ishonchli, Foydali” degan qoidaga 
rioya 
qiladi. 
Bu 
esa 
uning 
eьtiborini 
beixtiyor 
banklarning 
kompyuterlashtirilganiga  va  Internet-bank  ishiga  tushadi.  Internet-bank  ishi  bu 
ma’lumotlar bazasi, dasturlar va boshqa qurollarning yig’indisidan iborat bo’lib, 
ma’lumotlarni  bir  joyga  to’plash  hamda  ulardan  Internetga  ulangan 
kompyuterlardan foydalanish imkonini berish. Internet- bank ishini O’zbekiston 
Respublikasida  tashkil  qilish  yo’nalishi  va  ular  uchun  ishlatiladigan  dasturlar 
tijorat  banklarining  ravnaqiga  va  davlatning  moliyaviy  siyosatida  muxim  o’rin 
tutishi lozim. SHu maqsadda bank ishi sohasida kata yutuqlarga erishgan davlatlar 
tajribasini o’rganishimiz lozim. Elektron tijorat va elektron to’lov tizimi Elektron 
savdo-  sotiqning  yaratilishiga  1970  yilda  AQSH  da  ma’lumotlarni  kompyuter 
tarmoqlarida  elektron  ko’rinishda  -  EDI(Electronic  Data  Exchange)  va  banklar 
orasida  pullarni  elektron  almashishning  paydo  bo’lishi  asos  bo’ldi.  Internetni 
rivojlanishi  xamma  savdo-  sotiq  bilan  shug’ullanadigan  firmalarning  hamda 
mijozlarning  bu  texnologiyaga  bulgan  qiziqishi  tezda  ortdi.  Internet  sub’ekt 
darajasida elektron savdo-sotiqni rivojlanishiga olib keldi. Kichik korxonalar va 
shaxslar,  o’zlarining  tijorat  kelishuvlari  va  boshqa  turdagi  operatsiyalarini 
electron  rejimda,  yaьni  aniq  vaqt  (on-line)  rejimida  –  pul  almashtirish 
bankomatining ishlash 
rejimida  olib  borishadi.  Bankomat  bilan  prossing  markaz  o’rtasida  bo’ladigan 
hamma  operatsiyalar  va  xisob  raqamlar  bo’yicha  tranzaktsiyalar  real  vaqt 
birligida amalga oshiriladi. 
Elektron  savdo-  sotiq  asosida  yangi  savdo-  sotiq  korxonalarini  –electron 
dukonlarni  yaratmoqda,  rakobatning  kattaligi  sababli  ularda  yangi  turdagi 
xizmatlar  va  tovarlar  paydo  bo’lmoqda.  Elektron  savdo-  sotiq  asosiy  momenti 
bo’lib tovarlarni Internetda aylanishi 

---

 
        O’MT =  Axborot texnologiyalari             
Tuzuvchi:      Maxsus fan o’qituvchisi              O’lmasbek Xolmirzayev  
             
2-son KHM
                           
= 90 =
 
   
xisoblanadi.  Tovarning  aylanishi  ,  uni  sotishga  muljallangan  tuliq  kompleks 
tadbirlar asosida 
amalga  oshirilishi  lozim.  Ular  axborotni  ishlab  chiqish  va  ishlatish,  reklama 
tadbirlari  va  shunga  o’xshash  tadbirlardir.  Tovarning  Internetda  aylanishining 
quyidagi usullari bor. 
-Bannerlar orqali reklama 
-Offlayn reklama 
-Qidiruv  tizimlariga  va  kataloglarga  ro’yxatga  o’tish  orqali  reklama  Bannerlar 
orqali reklama. Banner (inglizcha banner – katta xarflar bilan yozilgan sarlavxa) 
reklama  beruvchining  WEB-saxifasi  bilan  giperssilka  orqali  bog’langan  aniq 
ko’rinishga  ega  rasmdir.  Bannerlarning  qo’yidagi  o’lchovlari  keng  tarqalgan: 
468x60,  400x50,  88x31.  Offlayn  reklama.  Offlayn  reklama  bu  Internet- 
kompaniyalarning  tovarlarini  radio  orqali  reklama  qilishdir.  Boshqacha  qilib 
aytganda,  Internet-  kompaniyalar  o’zining  ishlash  jarayonida  o’z 
eьtiborlarini 
asosan radio
, televizion, bosma reklamaga qaratishadi. YAngi elektron markani 
yaratish va firma imidjini orttirish uchun radioreklama juda xam mos xisoblanadi. 
Sababi  radioreklama  auditoriyasida  35-55  yoshgacha  bo’lgan  insonlar 
sanaladi.Qidiruv  tizimlariga  va  kataloglarga  ro’yxatga  o’tish  orqali  reklama. 
Katalog – bu tovarlarni topishga oson bo’lishi uchun bir tartib qilib yig’ilgan va 
spravochnik ko’rinishida chiqarilgan nashr. Kataloglar odatda bir necha katalog 
ostilarga  bo’linadi,  ular  esa  o’z  navbatida  direktivalarga  ajratiladi.  Bunday 
kataloglarda  ro’yxatdan  o’tish  uchun  kerakli  ularning  WEB  saxifasida 
ko’rsatilgan amallarni bajarish kerak. 
Elektron  savdo-  sotiqning  barqarorligi  ko’p  xollarda  axborot  oqimining 
doimiyligi  bilan  aniqlanadi.  Firma  Internet  orqali  elektron  savdo-  sotiq  bilan 
shug’ullansa, unda bu firma o’zining raqobatbardoshligini oshiradi. SHu bilan bir 
qatorda firmaning xizmat ko’rsata olish chegaralari ancha kengayadi. Interaktiv 
biznesni qullab-quvvatlanishini asosiy faktori sifatida kelishuvlarni va moliyaviy 
operatsiyalarni bajarish uchun juda kam vaqt ketadi. 
Internet – logistika Logistika qo’yidagi oqimlar bilan ishlaydi. 
-Tovar ko’rinishida maxsulotlar oqimi yoki material oqim 
-Xizmatlar oqimi 
- Axborot oqimi 
-Turistlar oqimi 

---

 
        O’MT =  Axborot texnologiyalari             
Tuzuvchi:      Maxsus fan o’qituvchisi              O’lmasbek Xolmirzayev  
             
2-son KHM