Тузувчи : Файзуллаева Н

Joriy byudjet yalpi xarajatlari + davlat jamg‘armalari + yalpi joriy daromad.

Lekin bu tushunchadan byudjetning amaliy tahlili davomida foydalanish qator cheklashlar bilan bog‘liq. Bu tushuncha bir tomondan kapital va boshqa tomondan joriy daromadlar va xarajatlar orasidagi chegaralashga asoslangan. Kapital xarajatlar ishlab chiqarishda bir yildan ko‘proq foydlanish ko‘zlangan aktivlarni sotib olish va kapital tansfertlarni o‘z ichiga oladi, qolgan xarajatlar joriy deb tasniflanadi. Bu farq xarajatlarni joriy va kapitalga an’anaviy tasniflash kabi unchalik asosga ega emas. Bundan ham muhimi shuki, davlat investitsiyalarini qo‘llab-quvvatlash kerak, chunki ular iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi degan boshlang‘ich qoida ham shubhalidir, chunki turli loyihalarni moliyalashga davlat mablag‘larini haddan tashqari ko‘p isrof qilish bo‘yicha misollar ko‘p. Bundan tashqari agar asosiy fondlarni yaxshi holatda ushlab turish o‘rniga mablag‘lar ishlatilsa, bu oxir oqibat iqtisodiy o‘sish sur’atlari pasayishiga (o‘sish o‘rniga) olib kelishi mumkin.

SHunday qilib, joriy byudjet balansi ko‘rsatkichi birinchi qarashda qulay bo‘lib ko‘rinsada, u yaxshi indikator bo‘lib xizmat qila olmaydi. Bundan tashqari u byudjet sohasidagi holatning ichki va tashqi sektorlardagi makroiqtisodiy balansga ta’sirini tahlil qilishga unchalik yaramaydi.

Birlamchi yoki foizsiz balans ko‘rsatkichlaridan foiz to‘lovlarni hisobga olmasdan turli bosqichlardagi joriy byudjet siyosati ta’sirini aniqlashga imkon beradi. Ushbu birlamchi balans davlat sof qarziga qaysi siyosat ta’sir etishini ko‘rsatadi va shuning uchun davlat kamomadini bir xil darajada saqlashning muhim indikatori bo‘lishi mumkin. Uni quyidagicha yozish mumkin:

Asosiy byudjet balansi = an’anaviy balans-to‘lash

Kamomad+byudjet kamomadi+musbat foizlar+musbat saldo=saldo.

Operatsion balans- bu an’anaviy balansdan inflyasiyaga to‘g‘ri kelgan foiz to‘lovlarni ayirib yoki birlamchi balansga foiz to‘lovlarning real komponentini qo‘shib olinadi.

Garchand, kreditorlar yuqoriroq nominal foiz stavkalar ko‘rinishida kompensatsiya olishiga qaramay, davlatning qaytarilmagan qarzining real qiymati inflyasiya sababli pasayadi. Ko‘pincha pul korreksiyasi deb atalgan bunday kompensatsiya kapital uchun foyda emas, balki kapitalni qaytarishdir. Boshqacha qilib aytganda, davlat qarzi bo‘yicha foiz to‘lovlarning bir qismi haqiqatda asosiy summasini qaytarishdir va shuning uchun bu summani chiziq ustidagi foiz to‘lovlaridan ayirib tashlamasa, kamomadning miqdori oshirib ko‘rsatilgan bo‘ladi. “Operatsion balans” tushunchasidan foydalanilsa bu muammo paydo bo‘lmaydi. Bunday tushunchani qo‘llash inflyasiya sur’atlari baland va katta davlat qarzdorligiga ega mamlakatlarda qo‘llash ayniqsa muhimdir, chunki bu indikatorlar har yil uchun byudjet siyosatini davlat qarzining real miqdoriga ta’sirini aniqlashga imkon beradi.

Inflyasiya sharotida real davlat qarzining dinamikasi nominal davlat qarzi dinamikasiga ko‘ra byudjet siyosatining istiqbollarini belgilash uchun aniqroq indikatordir. Inflyasiya yuqori sur’atli mamlakatlarda an’anaviy va operatsion balans ko‘rsatkichlari orasida katta farq paydo bo‘lishi, bu ikki ko‘rsatkich o‘zgarishining tendensiyalari esa keskin farqlanishi mumkin.

Bu o‘zaro munosabatni quyidagicha yozish mumkin:

Operatsion = an’anaviy − kamomad = inflyasion komponenti yoki operatsion = asosiy + kamomadning haqiqiy komponenti/kamomad/foiz to‘lovlari Saldo=saldo.