Тузувчи : Файзуллаева Н

11.4. Dinamik tarmoqlararo balans modellari asosida prognozlash
Tarmoqlararo balans modellari iqtisodiyotni va uning tarmoqlarini prognozlash aloqalarini ta’minlash, ularni miqdoriy bog‘liqligini ta’minlash, iqtisodiy tahlil qilish va shular asosida prognozlashtirish hamda rejalashtirish uchun asosiy vositalardan bo‘lib hisoblanadi.

Tarmoqlararo balans ishlab chiqarishni va barcha tarmoqlar hamda mahsulotlarning aniq belgilangan turlarini prognozlashda, rejalashtirishda investitsiyalarni, asosiy fondlar va ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni tahlil qilish mehnat miqdorini rejalashtirishda, ishlab chiqarishni hududlar bo‘yicha tashkil qilishda keng qo‘llanilmoqda.

Tarmoqlararo balanslar modelining amalda keng qo‘llanilishi makroiqtisodiy tahlil yanada ilmiy asosli o‘tkazilishi, prognozlarni ilmiyligini va real rejalashtirishni ta’minlaydi.

Tarmoqlararo balans kengaytirilgan takroriy ishlab chiqarishning o‘zaro aloqalar tizimi va proporsiyalarini o‘rganishda, tahlil qilishda, prognozlashda eng ixcham, amalda keng qo‘llash mumkin bo‘lgan vositalardan, mexanizmlardan biri hisoblanadi. Ushbu balans yordamida makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardan hisoblangan yalpi ichki mahsulot pirovard ya’ni yakuniy mahsulot va milliy daromad tuzilishini, mahsulotlarni takror ishlab chiqarish fondlari o‘rtasida taqsimlanish strukturasini va ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlarini tuzilishini har tomonlama tahlil qilish va tegishli xulosalar asosda samarali boshqaruv echimini qabul qilish mumkin.

Tarmoqlararo balansning oddiy ko‘rinishi statistik model asosida ifodalanib, ma’lum davrdagi resurslar va ehtiyojlarning miqdoriy jihatdan o‘zaro moslashishini ta’minlaydi, ishlab chiqarish resurslarining cheklanganlik shartlari, ishlab chiqarish bilan mahsulotlardan foydalanishning balans munosabatlari, zarur texnik texnologik shartlar va boshqalarni bajarilgan holda prognozlash va uning asosida rejaning mumkin bo‘lgan variantlarini topishga imkon yaratadi.

Tarmoqlararo balansning statik modeli bir yillik davr uchun tuziladi, bir yillik holatdan tashqaridagi o‘zgarishlar inobatga olinmaydi. Amalda esa ishlab chiqarish doim rivojlanib, kengayib boradi. Ushbu holat statik tarmoqlararo balansda o‘z aksini topmaydi. Bu kamchilikni yo‘qotishning ob’ektiv yo‘li doimiy harakatdagi o‘zgarishlarni inobatga oluvchi, kengaytirilgan takroriy ishlab chiqarishni ifodalovchi dinamik tarmoqlararo balans tuzishdir.

Ijtimoiy, iqtisodiy tizimli ishlab chiqarish jarayonini rivojlanishi dinamikasini inobatga olish bu – mahsulot ishlab chiqarish xajmini ma’lum davrdagi o‘zgarishi, mavjud va qo‘shimcha kiritilgan ishlab chiqarish fondlari va quvvatlari bilan, shuningdek mavjud va kelajakda kutilayotgan meg‘nat resurslari uzviy bog‘langan qamrab oluvchi dinamik tarmoqlararo balans tuzishdir.

Prognozlash bu kelajakni, harakatdagi hatosini baholash, shuning uchun makroiqtisodiy jarayonlarni, tarmoqlarni o‘zaro aloqadagi holatlarini prognozlashda ko‘proq dinamik tarmoqlararo balans modellardan foydalanish maqsadiga muvofiq hisoblanadi.

Statik tarmoqlararo balans qatorlarida har bir moddiy ishlab chiqarish tarmog‘i bir yillik mahsulotining taqsimlanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan.

N-jadval bo‘yicha birinchi qator quyidagi tenglama orqali ifodalanishi mumkin, ya’ni:

_(11.6)

S
(11.7)

huningdek boshqa tarmoqlar bo‘yicha quyidagi umumiy tenglamani asos qilib olish mumkin.

, (i=1,2,3…,n)

Tarmoqlararo balans parametrlari o‘rtasidagi bevosita aloqalarni iqtisodiy baholash uchun turli ko‘rinishdagi koeffitsientlardan foydalanish mumkin. Hisobot davridagi tarmoqlararo balans ma’lumotlaridan foydalanib bevosita moddiy xarajatlar koeffitsientlarini (aij) tarmoqlararo material oqimlari miqdorini iste’mol qiluvchi tarmoqlar yalpi ichki mahsuloti nisbati orqali hisoblash mumkin, ya’ni

(11.8)

Bevosita xarajatlar koeffitsientlari kvadrat matritsani tashkil etadi

(11.9)

Agar aij ning qiymati aniq bo‘lsa tarmoqlararo xarajatlar oqimi quyidagicha topiladi.

X_ij=a_ijX_j

Y
(11.10)

uqoridagi formuladan qator bo‘yicha tarmoqning yalpi ichki mahsulotini quyidagicha hisoblash mumkin:

Statik tarmoqlararo balans modellarining vektor ko‘rinishini quyidagicha ifodalash mumkin.

X=AX+U (11.11)

bunda: X – yalpi ichki mahsulot vektori;

U – pirovard mahsulot vektori;

A – to‘liq material xarajatlari koeffitsientlari matritsasi

To‘liq materiallar xarajatlari koeffitsienti (A) bevosita va bilvosita materiallar xarajatlar koeffitsientlarining yig‘indisidan tashkil topadi.

Statik tarmoqlararo balans tizimi va modelni asosan makroiqtisodiy tahlil uchun keng foydalaniladi. Makroiqtisodiy jarayonlarni prognozlash uchun dinamik tarmoqlararo balansdan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Dinamik ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish qo‘shimcha tabiiy resurslar, fondlar va qo‘shimcha mehnat resurslar asosida shakllantiriladi. Dinamik tarmoqlararo balans quyidagi ko‘rinishga ega.

Tarmoqlar	Joriy xarajatlar harakati potoki	Tarmoqlararo fondlar harakati (o‘sishi)	YAkuniy mahsulot	Yalpi mahsulot
	1 2 3 ... n	1 2 3 ... n
1 2 3 .. n

Dinamik balansda xarajatlar va mahsulotlar taqsimoti tenglamasi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi.

(11.12)

Iqtisodiy o‘sishga faqat kengaytirilgan takroriy ishlab chiqarishda, ya’ni dinamik ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilgandagina erishish mumkin. Ma’lum bir vaqt (t) ichidagi o‘zgarishni tasavvur qilsang, o‘sish quyidagi farqdan kelib chiqadi:

(11.13)

Iqtisodiy o‘sishning fondlarni o‘sishga proporsionalligi quyidagicha aniqlanadi.

, ya’ni

Prognoz natijalarning sifatini oshirish uchun prognoz ob’ektning xususiyatlarini chuqur o‘rganib, uning har bir elementini vaqt birligida o‘zgarishini chuqur o‘rganish, tadqiqot qilish zarur. Iqtisodiyotning makrodarajasi o‘ta murakkab tizim hisoblanadi. CHunki barcha tarmoqlar bir biri bilan bevosita ajralmas holda bog‘liqdir. Alohidabir tarmoqning rivojlanishini prognoz qilmoqchi bo‘lsak, uning boshqa tarmoqlar bilan bog‘liqlik darajasini inobatga olmaslik prognoz natijalarini talablarga o‘liq javob bermaydi.

Prognoz asosida makrodarajada shakllantirilgan rejani amalda bajarilishini ta’minlash, tarmoqlar o‘rtasida disproporsiya bo‘lmasligi, tarmoqlararo materiallar xarajatlari qanday bo‘lishi kerakligi, yakuniy, yalpi va materiallar xarajatlari o‘rtasidagi miqdoriy bog‘liqlikni aniqlash faqat tarmoqlararo balans modellari asosida amalga oshirilishi mumkin.