Тузувчи : Файзуллаева Н

Fillips egri chizigi 
1. Iktisodiy davrlar va iktisodiy tebranishlarning sabablari. 
Mamlakatlarning iktisodiy rivojlanish tarixini o‘rganish, ulardan xech biri uzok muddatda 
bir tekis rivojlanmaganligi, aksincha, barcha malakatlar uchun davriy rivojlanish xos ekanligini 
ko‘rsatadi
. 
 Ishlab chikarish, bandlilik va inflyatsiya darajasining davriy tebranishga iktisodiy 
davr (sikl)lar deyiladi
. Ayrim iktisodiy davrlar boshkalaridan o‘tish davrining davomiyligi va 
faolligi bilan fark kiladi. Shunga karamasdan ularning barchasi bir xil boskichlardan tashkil 
topadi (4-chizma). 
YaIM 
cho‘kki retsessiya cho‘kki
potensial YaMM trendi
ko‘tarilish 
pasayishning
kuyi nuktasi 
iktisodiy davr vakt t 
4-chizma. Iktisodiyotning davriy rivojlanishi 

---

27 
Iktisodiy davrlar to‘rtta boskichni o‘z ichiga oladi. Birinchi boskich iktisodiy 
rivojlanishning eng yukori darajasiga erishilgan boskich bo‘lib, u «
cho‘kki
» deb yuritiladi. Bu 
iktisodiyotda ish bilan to‘lik bandlik, ishlab chikarish to‘la kuvvatda ishlayotganligi, shuningdek, 
maxsulotlarning baxo darajasining o‘sish xolati kuzatiladi.
Keyingi boskich 
pasayish (retsessiya)
boskichidir. Bunda ishlab chikarish va bandlik 
darajalari kamayadi, ammo baxoning o‘sish darajasi pasaymaydi. Bu boskich faol va uzok 
davom esagina baxoning o‘sish darajasi sustlashishi mumkin. 
Pasayishning kuyi
nuktasida 
ishlab chikarish va bandlik eng kuyi darajaga tushadi va turgunlik davri boshlanadi.
Ko‘tarilish
boskichida ishlab chikarish va bandlik darajasi asta-sekin oshib, ishlab 
chikarish kuvvatlaridan to‘lik foydalanish va to‘lik bandlik darajasiga erishiladi. 
Yukorida ta’kidlaganimizdek, iktisodiy davrlar bir xil boskichlarga ega bo‘lsada, ammo 
ular davomiyligi va faolligiga ko‘ra o‘zaro fark kilib turadi. Shuning uchun xam iktisodchilar, bu 
jarayonlarni iktisodiy davrlar deb emas, balki iktisodiy tebranishlar deb atash to‘gri bo‘ladi deb 
xisoblashadi. Iktisodiy tebranishlarning asosiy sababi sifatida iktisodichilar uch omilni 
ko‘rsatadi.
Birinchi gurux olimlar iktisodiy tebranishlarning asosiy sababi texnika va texnologiyalarda 
ro‘y beradigan o‘zgarishlar deb xisoblaydilar. Ularning fikricha fan-texnika yutuklarini ko‘llash 
natijasida iktisodiyotda o‘sish ro‘y beradi. Masalan avtomobilning yaratilishi yokilgi sanoati, 
neft kazib chikarish, ximiya, yo‘l kurilishi materiallari sanoatlarining jadal rivojlanishiga sabab 
bo‘ldi. Yangi texnologiyalar ishlab chikarish unumdorligini bir necha baravar oshirish, ilgari 
foydalanilmagan resurslarni ishga tushirish imkonini beradi. Texnik va texnologik yangiliklar 
doim xam yaratilavermasligi iktisodiyotdagi tebranishlarga sabab bo‘ladi. 
Olimlarning yana bir guruxi iktisodiy boskichlarni siyosiy va tasodifiy vaziyatlarga 
boglashadi. 
Bu jarayonni monetar siyosatga boglaydigan olimlar xam mavjud. Ya’ni, davlat kanchalik 
ko‘p pul bosib chikarsa, uning kadri shunchalik kamayib boradi, va aksincha, pul mikdori 
kanchalik kam bo‘lsa, ishlab chikarish ko‘lamining pasayishi va ishsizlar sonining ortishi 
shunchalik tezlashadi. Xullas, iktisodiy boskichlarni baxolashga turli xil yondashuvlar mavjud. 
Ammo barcha iktisodchilar, ishlab chikarish va bandlilik darajalarini yalpi talab va boshkacha 
aytganda yalpi xarajatlar mikdoriga boglik, degan fikrni ko‘llab-kuvvatlaydilar. Chunki, 
korxonalar o‘z tovar va xizmatlarini ularga talab bo‘lsagina ishlab chikaradi. Boshkacha 
aytganda, talab katta bo‘lmasa, korxonalarda tovar va xizmatlarni katta mikdorda ishlab 
chikarish foydali emas. O‘z navbatida, ishlab chikarishda bandlilik va daromadlar darajasi xam, 
aynan shu sababli, past bo‘ladi. Yalpi xarajatlar mikdori kanchalik ko‘p bo‘lsa, ishlab 
chikarishning o‘sishi katta foyda olib keladi. Shuning uchun ishlab chikarish, bandlilik va 
daromadlar darajasi ortib boradi. Iktisodiy tebranishlar sabablarini, ularga ta’sir etuvchi 
omillarni o‘rganish, iktisodiy tebranishlar amplitudasini kiskartirish barcha xukumatlar 
makroiktisodiy siyosatining muxim maksadlaridan biridir.

2. Ishsizlik tushunchasi va ishsizlik darajasining o‘lchanishi. 
Iktisodiyotning bekaror rivojlanishi okibatida, iktisodiy pasayish davrida ishlab chikarish 
resurslari to‘lik foydalanilmay koladi. 
 
YaIMni yaratishda katnashadigan iktisodiy resurslarning eng asosiylaridan biri bo‘lgan 
mexnat resurslaridan to‘lik foydalanilmaslik ishsizlikda namoyon bo‘ladi. 
Makroikisodiy taxlilda mexnat resurslari emas balki ishchi kuchi kategoriyasidan ko‘prok 
foydalaniladi.